Abidy paleô-hebreo
Ny abidy paleô-hebreô dia karazan' ny abidy fenisiana nampiasaina hanoratana ny teny hebreo tamin' ny taonjato faha-10 tal. J.K. Atao amin' ny teny hebreo hoe כתב עברי / ktav ivri (midika hoe "soratra hebreo") na amin' ny teny hebreo vaovao hoe כתב עברי עתיק / ktav ivri atiq ("soratra hebreo tranainy") io abidy io. Antsoina ao amin' ny Talmoda hoe ktav da'atz ("soratry ny tany efitra") na ktav ra'atz ("soratra tapaka") koa ity abidy ity.
Ny soratra paleô-hebreo dia nampiasaina hatramin' ny taonjato voalohany taor. J.K., ary avy eo dia nosoloan' ny abidy arameana (amin' ny teny hebreo: Ktav ashuri) izay nampiasaina nanomboka tamin' ny fiverenan' ny Jiosy avy tany Babilôna tamin' ny taonjato faha-5 tal. J.K.
Fihen-danja
[hanova | hanova ny fango]
Taorian' ny nandresen' ny Babilôniana an' i Jodà tamin' ny taona 586 tal. J.K., dia nalefa sesitany ny ankamaroan' ny sangany teo amin' ny vahoaka jiosy. Mbola nampiasa ny abidy paleô-hebraika ny tantsaha nijanona tao Jodà fa ireo natao sesitany kosa, izay nampiasa ny fiteny diplômatika tamin' izany fotoana izany, izany hoe ny fiteny arameana, izay natao fiteny ifaneraseran' ny vahoaka samihafa fiaviana, sy ny abidy arameana. Ny tahon-tsiny tany amin' ny taonjato faha-6 tal. J.K., izay nahitana ny anaran' ny mpamboly divay sasany, dia ohatra amin' ny fahaveloman' ny soratra paleô-hebraika. Na izany aza, tamin' ny fiverenan' ireo natao sesitany taorian' ny taona 521 tal. J.K., ny fiteny arameana, izay nahazatra azy ireo, dia nahazo vahana tsikelikely. Nanomboka tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-5 tal. J.K., raha lasa fitaovam-pifandraisana ôfisialy ny fiteny arameana, dia mbola nampiasain' ny mpanora-dalàna nahay, izay ny ankamaroany Sadoseo (na Sadoseana), ny abidy paleô-hebreo, mba hanoratra ny Baiboly hebreo (na Tanakh).
Hita tao amin' ny horonan-tsoratry ny Ranomasina Maty ny sombin-taratasy voasoratra amin' ny abidy paleô-hebreo, indrindra mba hanoratana ny tetragrama IHVH (anaran' ny andriamanitry ny Jiosy). Ny ankamaroan' ny vola madinika hasmôneana, sy ny vola madinika tamin' ny ady voalohany teo amin' ny Jiosy sy ny Rômana sy ny tamin' ny fikomian' i Bar Kokhba, dia misy soratra fanazavana amin' ny abidy paleô-hebreo.
Ny horonan-tsoratry ny Soratra Masina nampiasaina tao amin' ny Tempolin' i Jerosalema dia nosoratana tamin' io abidy paleô-hebreo io ary nampiasain' ny Kôhanima (mpisorona lehibe) mandra-pandravan' ny Rômana ny Tempoly tamin' ny taona 70 taor. J.K.
Nanjavona tanteraka ny fampiasana an' io abidy io taorian' ny taona 135 taor. J.K. fara faharatsiny teo amin' ny Jiosy. Mbola mampiasa karazany iray amin' io abidy io ny Samaritana ankehitriny, dia ny abidy samaritana izany.
Nitohy hatramin' ny taonjato faha-5 ny fomba fanoratana ny IHVH (na YHVH) tamin' ny tarehin-tsoratra tranainy, araka ny asehon' i Hierônimo avy any Stridôna (na Md Jerôma).