Stôikisma

Avy amin'i Wikipedia

Ny stôikisma na stôisisma dia sekolin' ny filôzôfia helenistika naorin' i Zenôna avy any Kitiôna tamin' ny faran' ny taonjato faha-4 tal JK. tany Atena. Ny stôikisma dia filôzôfia momba ny etikan' ny tena manokana niharan' ny lamina lôjikany sy ny fomba fijeriny momba ny tontolo voajanahary. Manohana ny fanekena amim-pahatoniana ny lahatra sy ny fifehezan-tena izy, sady miezaka ny miaina mifanaraka amin' ny natiora ary manalavitra ny fihetseham-po manelingelina.

Araka ny fampianarany, amin' ny maha zavaboary ara-tsôsialy ny olombelona, ny lalan' ny eodemônisme (εὐδαιμονία / eudaimonía, "fahasambarana", "fanambinana") ho an' ny olombelona dia ny manaiky ny fotoana araka ny isehoany, ny tsy mamela ny tena hofehezin' ny faniriana fahafinaretana na ny tahotra fanaintainana, ny mampiasa ny saina mba hahatakatra izao tontolo izao sy handray anjarany amin’ ny planin' ny zavaboary, ny miara-miasa amin’ ny hafa ary ny mitondra azy ireo araka ny rariny sy ny hitsiny.

Ny Stôikiana dia fantatra manokana amin' ny fampianarany momba ny fitondran-tena, izay milaza fa "ny hatsaram-panahy no hany zava-tsoa" ho an' ny olombelona ary ny zavatra ivelany toy ny fahasalamana sy ny harena ary ny fahafinaretana dia tsy tsara sy tsy ratsy hoazy (ἀδιάφορα / adiáphora), satria tsy manan-danja raha tsy amin' ny maha "zavatra izay azon' ny hatsaram-panahy iasana." Miaraka amin' ny etika aristôteliana, ny fomban-drazana stôikiana dia iray amin' ny fomba fiasa fototra mpanorina ny etika tandrefana momba ny hatsaran-toetra. Ny Stôikiana koa dia mihevitra ny fihetseham-po manimba sasany ho vokatry ny fahadisoan' ny fitsarana, amin' ny fiheverana fa ny olona dia tokony hikendry ny hihazona sitrapo na fikasana antsoina hoe prohairesis (προαίρησις / proaírêsis) izay "mifanaraka amin' ny natiora". Mino izy ireo fa ny porofo tsara indrindra momba ny toetra ara-pilôzôfian' ny olona iray dia tsy izay lazainy, fa ny fomba fitondrany ny tenany. Mba hananana fiainana tsara, ho an' ny Stôikiana, dia ilaina ny mahatakatra ny fitsipiky ny lamina voajanahary, satria araka ny hevitr' izy ireo dia miorim-paka amin' ny natiora ny zava-drehetra.

Stôikiana rômana maro, toa an' i Seneka sy i Epiktetôsy, no manantitrantitra fa "satria ny hatsaran-toetra dia ampy ho an' ny fahasambarana", ny olon-kendry dia tokony hahatohitra ara-pihetseham-po ny antambo. Izany finoana izany no fototry ny antsoina hoe "fahatoniana stôikiana", na dia tsy tafiditra ao anatin' io fitenenana io aza ny hoe "etika mahery vaika", izay manao ny olon-kendry ihany ho azo raisina ho tena afaka ary ny fahalovana ara-môraly rehetra ho samy tsizarizary.

Niroborobo ny stôikisma tany Gresy taloha, avy eo tany Gresy Rômana ary Rôma taloha hatramin' ny taonjato faha-3 taor. J.K. Ny filôzôfa stôikiana lehibe farany tamin’io vanim-potoana io dia ny emperora rômana Marko Aorelio (Marcus Aurelius). Raha tsy tena heno intsony ny stôikisma taorian' ny nahatongavan' ny kristianisma ho fivavaham-panjakana, taonjato roa taty aoriana, tamin' ny taonjato faha-4, dia niaina fifohazana miavaka ny fahalianana aminy tamin' ny Renaissance (neô-stôikisma) sy amin' ny vanim-potoana ankehitriny (stôikisma môderina).