Prosper Morey

Avy amin'i Wikipedia

Prosper Morey[hanova | hanova ny fango]

Mathieu-Propser Morey mpanao maritrano frantsay teraka ny 6 nivöse taona XIV (27 desambra 1805) tao Nancy (Meurthe-et-Moselle) ary nodimandry tao amin’io tanana io ihany ny 5 jolay 1886. Nahazo ny loka Prix de Rome ny taona 1831, nitana nandriakitra lehibe tao amin’ny renivohitr’i Lorraine tamin’ny taonjato faha-XIX amin’ny maha tompon’antoka volaohany azy tamin’ny fivoaran’izany tanana izany.

Prosper Morey (1805-1886)

Izy no mpanao maritranon’io tanana io nanomboka ny taona 1850 ka hatramin’ny taona 1883, nanangana trano lehibe maro izy tamin’izany, tao ireo trano sivily (teoram-pitsaboana, tsena mitafo, lapan’ny Anjerimanontolo …) tao ireo tranom-pivavahana (fiangonana Saint-Nicolas sy Saint-Vincent-et-Saint-Fiacre, fa indirndra ny Basilique Saint-Epvre). Mihoatra noho izany anefa ny asa nataony satria Prosper Morey ihany koa dia mpikaroka ary mpahay tantara, manam-pahaizana manokana amin’ny maritranon’i Loraaine ary mpikambana ao amin’ny Académie de Stanislas.

Tetik'asa trano fidiovana amin'ny ranomafana ara-boajanahary

Fiaviana sy fiofanana[hanova | hanova ny fango]

Fiantombohan’ny fiainany[hanova | hanova ny fango]

Prosper Morey dia teraka ny 6 nivôse taona XIV tao Nancy lalana « rue de la Révolution » (ankehitriny « rue des Quatre-Eglises »).

Araka ny voalaza ao amin'ny kôpia nahaterahan’i Prosper Morey nosoratana ny 7 nivôse taona XIV, tananan’i Nancy, Arsiva monisipaly, 2E50[1], izy dia zanakalahin’i Jean François Morey, mpanao « plâtre », sy Reine Sauret.Tsy fantatra ny mahakasika ny fahazazany sy ny fahatanorany. Raha ny rafipiaraha-monina misy azy dia tokony ho niasa tamin’ny sehatry ny asatanana na ny sehatry ny fanaovana trano izy. Angamba nanaraka fiofanana tao anatin’ny sehatry ny fananganana trano izy ka nahatonga azy hanana talenta amin’ny fanaovana maritrano.

Na izany aza, ampy nahita taratra ny akingany ny diapeniny tany amboalohany ka nahafahany nifantoka tamin’ny asan’ny fanaovana maritrano ary nahatonga azy niofana tao Paris[2].

Araka izany, tsara ny mampahatsiahy fa Prosper Morey dia tokony ho nanomana ny fanadinana fidirana tao amin’ny sekoli-javakanto « Ecole des Beaux-Arts ». Izany ambopo izany, nampiarahana tamin’ny ezaka ara-bola, no ahitana taratra ny talenta nitsirytao aminy raha vao nanomboka ny asany izy. Izany dia nifandrindran-dalana tamin’ny fanohanan’ny fianakaviana[3]. Vitsy tokoa mantsy ireo mpianatra maritrano tao amin’ny Sekolin-javakanto « Ecole des Beaux-Arts » no nipoitra avy tamin’ireo mpahay taozavatra avy amin’ny faritany ivelan’ny renivohitra tamin’ny fiandohan’ny taonjato faha-XIX.[4]

Sekolin-javakanto « Ecole des Beaux-Arts »[hanova | hanova ny fango]

Voaray ho mpianatra ny 23 janoary 1827 tao amin’ny Sekolin-javakanto i Prosper Morey ary nanaraka ny fampianaran’ilay mpahay maritrano Achille Leclère[5]. Tao amin’ny taoram-piasan’io lehilahy io no nifankahalalany voalohany tamin’i Eugène Viollet-Le-Duc, izay nandalo tao fotoana vitsy. Misy ireo sary natao nandritry ny fampiofanana vitan’i Morey[6] ary ny raki-tsary vita teo anelanelan’ny taona 1829-1830, izay ahitana ny mampiavaka azy amin’ny lafiny maritrano na « style architectural », tena « klasika » raha izay no azo andikana azy, no naseho manokana mba ho aingam-panahin’ireo mpianatra eo anivon’ny Sekolin-javakanto. Anisan’ireo raki-tsary nosafidiany sy napetrak’i Morey ny trano « Beldassare Peruzzi », loharano vita rafitra mandravaka ny tanana, tohatra iray, ny trano fivavahana « Chapelle expiatoire » sy ireo milina tao amin’ny Tuileries.

Trano fivavahana "Chapelle Expiatoire"

Ireo Arsivan’ny Sekolin-javakanto no ahitana taratra ny fivoaran’ity mpianatra ity raha ny asasoratra sy ny voka-panadinana no jerena. Mpianatra kinga sy mahay, tamin’ny kilasy faharoa dia nahazo voalohany izy tamin’ny sehatra enina, faharoa kosa tamin’ny sehatra iray ary fahatelo tamin’ny sehatra telo dia ny sehatry ny fananganana trano amin’ny ankapoeny, ny fananganana trano atao amin’ny hazo ary ny fananganana trano atao amin’ny vy. Ny ezaka sy ny fifantohana vitany no nahafahany niakatra ho kilasy volaohany ny 12 desambra 1820, tamin’izany izy no nahazo medaly fito (medaly telo tamin’ny fanaovana sary, medaly voalohany roa sy medaly faharoa roa tamin’ny tetikasa naverina an-tsoratra) izay raha atotaly dia nahazoany salan’iza 17.

Ny fivoaran’ny fianaran’i Prosper Morey tao amin’ny Sekolin-javakanto dia tena azo atao môdely tokoa : ny taona 1831 no nahazoany ny loka lehibe voalohany tamin’ny maritrano (Prix de Rome)[7], mari-pankasitrahana ambony indrindra nahazoany nianatra maimaipoana mandritry ny efa-taona tao amin’ny Académie de France tao Rome. Ny lohahevitra nifantohany tamin’izany dia « un établissement d’eaux thermales » na rafitrano hoan’ny loharano mafana ara-boajanahary. Ny endrika narosony tamin’izany dia miavaka satria lehibe no sady ahitana ny fitiavany ny maritrano « Antique ».[8]

Akademia Frantsay tao Rôma[hanova | hanova ny fango]

Rehefa nibata ny amboara Prix de Rome i Prosper Morey dia lasa nipetraka tao amin’ny Villa Médicis teo anenalanelan’ny taona 1832 sy desambra 1835, izay notantanan’i Horace Vernet sy Ingres tamin’io vanim-potoana io. Anisan’ireo sakaizany niara-niasa taminy tamin’izany i Leon Vaudoyer, Victor Baltard ary Hector Berloz. Nahafahany ihany koa nahafantatra an’i Gotfried Semper, izay avy any Italia tonga hianatra ny maripatrno « Antique », ny fitsidihana an-tsabo nakany Messinez tamin’ny taona 1832[9].

Tao Rôma, nifantoka tanteraka tamin’ny fianarana nampanaovina azy i Morey ary nanao mihoatra noho izany aza, izany no nahazoany doka matetika tamin’ny Académie des Beaux-Arts, izay nitsara ireo asasoratra nalefan’ny mpianatra[10]. Ireo asasoratra ireo no enti-modin’ireo mpianatra nonina tao amin’ny Villa Médicis. Vita ny fiandohan’ny volana janoary ireo asa soratra ireo ary nampirantiana nandritry ny fotoana fohy tao Rôma alohan’ny nandefasana azy ireo an-tsabo tany Parisy ho any amin’ny Académie des Beaux-Arts hitdarana azy ireo. Noho ny fepotoan’ny paositra sy ny fepotoana nomena ireo mpitsara dia matetika no tsy tonga am-pelatanan’ny mpianatra ny valim-panadinana raha tsy alohan’ny volana nôvambra na desambra, izany hoe erinandro vitsy monja alohan’ny famerenana indray ny endrika faran’izany asa nalefa ho tsaraina izany. Ireto avy ny lisitry ny asa soratra nalefan’i Prosper Morey[11] :

-         Asa soratra nalefa ny taona voalohany (1833) : Temple de Mars Vengeur (mahakasika ireo asa vitany manodidina io toerana io. Morey dia nangataka fahazoan-dalana fiaraha-miasa tamin’ny tompon’andraiki-panjakana tao Rôma mba hanao fikarohana arkeôlôjika[12], ary tetikasa fanarenana ny Forum d’Auguste ;

-         Asa soratra nalefa ny taona faharoa (1834) : Fijerena ny antsipirihany amin’ny Panthéon d’Agrippa, ny Forum triangulaire de Pompéi sy ny temple de la Paix an’i Paestum ;

-         Asa soratra nalefa ny taona fahatelo (1835) : Temple de Vesta (Tivoli) sy ny an’i Hercul tao Cora (Cori) ary indrindra ny « parallèle des arcs de triomphe » an’i Titus, Septime Sévère ary Constantin.

-         Asa soratra nalefa ny taona faha-efatra (1836) : Tetikasa fanajariana ny Forum de Trajan ;

-         Asa soratra nalefa ny taona faha-dimy (1837) : tetikasa Panthéon.

Isan'ireo rindriina sisa mijoro amin'ny tanana tranain'i Pompéi

Tsy tena asa famoronana akory izy ireo saingy nankafizin’ny mpitsara kosa. Tamin’ny lafiny rehetra dia nasehony hatrany ny naha mpianatra mazoto sy azo alain-tahaka azy. Nisy fotoana izy namerina an-tsary ireo asa vitan’ny mpiara-mianatra aminy toa an’i Alphonse Goujon. Ny fanaovana dika mitovy dia fitaovam-pampianara iray manan-danja nentina nampita ihany koa ny fiofanana amin’ny fahaizana maritrano.

Fivahiniana sy fitsidihana tany[hanova | hanova ny fango]

Ny vanim-potoana niasan’i Prosper Morey dia nahafahany nitsidika tany ivelan’i Frantsa. Ny voalohany, mazava ho azy, dia i Rôma, izay nanaovany ny fampiofanana akademika. Saingy ny nipetrahany tao amin’ny Villa Médicis dia nahafahany nanao fivahinianana ivelan’i Rôma izay antsoina ihany koa hoe Ville éternelle. Nandritra ireny fitsidihana ireny no nifankazarany, toy irepo mpiara-mianatra maritrano taminy izay niara-nipetraka taminy, tamin’ny fanaovana sarina trano lehibe sy toerana lehibe izay avy notsidihany. Ireny sary vitany ireny, izay rahan ny marina dia fandraizana an-tsoratra ny refin’ny trano sy ny planina, ny endrika jerena misasaka, ny ahavony, ny endrika manodidina ny tanana sy ny taza-maso rehetra izay mamaritra izany toerana izany, ireo rehetra ireo no mitambatra anatina horonam-boky fitahirizan-tsary ary nahazoana « corpus » iray izay lasa fitaovana fampitahana azon’ny mpanao maritrano jerena mandritry ny asany.[13]

Ny fitahirizan-tsary sy horonam-bokin’i Morey dia napetrany ho lovain’ny Bibliothèque municipale de Nancy talohan’ny nahafatesany ny taona 1886. Miisa sivy ambiny folo ireo horonam-boky misy sary izay ahitana vakiraoka sy sary izay nataony ho fanomanana ireo asa soratra nalefany tany Rôma sy ireo asa soratra viany nandritry ny fitsidihana ireo maritrano mampiavaka ny manodidina ny tananan’i Rôma, manerana an’i Italia sy ny faritra Orient[14]. Ankoatra ireo faritra mahakasika an’i Athènes, misy vitsivitsy ireo sary nataony tany Orient ihany koa           no voatahiry. Morey dia tany Orient ny volana may ka hatramin’ny vola aogositra 1838. Azo heverina fa maro amin’ireo sary nataony no tsy hita na koa voatahiry amin’ny toerana hafa.[15]

Italia[hanova | hanova ny fango]

Nasaina hatrany ireo mpianatra nipetraka tao amin’ny Villa Médicis mba hitsidika faritra hafa manerana an’i Italia mba hanovo aingam-panahy avy amin’ireo môdely « Antique », na izany aza, matetika izy ireo no liana amin’ny rafitrano « médiévale » sy « Renaissance ». Manjavozavo ihany ny fizotry ny fivahinianana sy fitsidihana faritra nataon’i Prosper Morey.

Na misy daty aza ny antsasak’ireo sary nataony, tsy vitsy kosa ireo izay ilana fitandremana ny mahakasika ny famaritana ny fotoana nanaovany azy. Raha ny marina, matetika ireo daty misoratra amin’ireo sary (izay volana sy taona ny ankamaroany) tsy milaza ny fotoana nitsidihana azy na ny fotoana nanaovana ny sary fa milaza ny fotoana nanaovana fanitsiana na namaranana ny sary. Izany ohatra no hita raha ny sary mahakasika ny refin’ny ahavoan’ny Temple d’Athèna Niké ao Athènes no jerena, izay 1840 no voasoratra kanefa Morey dia tany Parisy tamin’io taona io ary ny fitsidhana nataony tany Athène dia teo anelanelan’ny volana mai sy jona 1838. Ankoatra izay, ny fomba fanao mifandika sary eo amin’ny samy mpianatra ihany koa dia mandiso ny famaritana : na misy ihany aza ireo sarin’ny trano « parlemitains » no misy voalaza fa natao ny volana jona na desambre 1834, ny tena marina dia ny fotoana nandikan’i Morey ny refy nalain’ireo mpianatra hafa tao amin’ny Villa Médicis izany.

Na izany aza, azo antoka fa Prosper Morey no isany voalohany nitsidika sy naka ny refin’ny sisa tsy rava tao Pompei, toerana notsidihany farafahakeliny indroa. Ny fitsidihana voalohany nataony dia ny taona 1833 nandritra ny taona faharoa nataony tao amin’ny Académie de France. Niverina tany izy ny taona 1838 taorian’ny fikarohana nataony tany Grèce[16].

Ny fahakingany sy ny talentany tamin’ny fijerena sy fandinihana ary ny fahaizany mitatitra ireo maritrano sy haingon’ny rafitrano araka ny tena izy no nahafahan’i Morey nanome fomba fijery mahaliana, vaovao ary tsy fahita mahakasika ireo sary amin’ny rindrina sy gorodon’ny trano maro nantsoina hoe « villas pompéiennes », isan’ireny ny « maison de la chambre noire » (na « maison des bronzes ») izay izy no voalohany nandrakitr izany an-tsary, anisan’izany ihany koa ny « maison de Pansa »[17].

Ankoatran’ireo dia noraketiny sary ihany koa ireo harofanina sy rindrina sisa mijoro, ireo singana rafitrano, ireo andry sisa mijoro ary ireo trano ara-panjakana toy ny toerana fidiovana amin’ny ranomafana ara-boajanahary sy ireo toerana fampisehoana tantara an-dapihazo kelikely.

Teo anelanelan’ny taona 1833 sy 1834 no nanaovan’ity mpahay maritrano sary mahakasika an’ireo toerana sy trano tao Pompéi tsy latsaky ny 35ary voarakitra ao amin’nyu boky faha-XV amin’ny rakitsariny izany ankehitriny.

Maherin’ny zato ireo voatahiry ankehitriny ao amin’ny Bibliothèque municipale de Nancy. Maro amin’izy ireo no efa navaozin’i Morey tamin’ny alalana « gouache » sy « aquarelle » raha vao tafaverina tao Parisy izy. Manandanja izy ireo ankehitriny satria manampy aminy fahafantarana an’i Pompéi. Raketinireo sary ireo amin’ny antsipirahny ny fikarohana arkeôlôjika natao tamin’ny tapany voalohany amin’ny taonjato faha-XIX tao amin’io toerana manan-tantara io.

Teo anelanelan’ny taona 1834 sy 1836 Morey no tany Sicile niaraka tamin’i Victor Baltard[18]. Tafahaona tamin’i Viollet-le-Duc izy ireo tamin’izany. Palerme, ary indrindra ny katedralin’i Messine[19] no tena nahaliana azy tamin’izany. Fantatra ihany koa fa nitsidika an’i Naples, Florence, Venise, izay nanaovany sarin’ireo sisa mijoro amin’ny rindrinda sy trano ary ny atsipirihan’ny trano lehibe toy ny Palais des Doges.

Tananan'i Athène araka ny sarin'i Prosper Morey

Mediterane atsinanana[hanova | hanova ny fango]

Tamin’ny taona 1838, Prosper Morey no voatendry ho mpanao rafitrano sy mpanao sary hanaraka ny ekipa mpikaroka arkeôlôjika namita iraka tany Grèce sy Azia Minora, iraka izay notarihan’i Désirée Raoul-Rochette[20].

Nandritry ny telo volana naharetan’izany fivahiniana izany no niandraiketany ny fanaovana sary ireo sisa tsy rava amin’ny tanana « Antique » an’i Athènes, Egine ary ny nosy kely maron’i Cyclades izay notsidian’ny ekipa toy an’i Syros, Délos, Milos, Mykonos ary Santorin. Ankoatran’izany anefa, nilaina ihany koa ny talentany amin’ny fanaovana maritrano satria izy no nanatontosa ny rafitranon’ny fiangonan’ireo lazarista tao Smyrne.

Tamin’ny volana aogositra 1838 Morey sy Raoul-Rochette no tany Azia Minora, tany Troade, mba hangataka amin’ny Empire Ottoman ny famerenana amin’i Frantsa ireo Kisarisary tranainy natao haigon’ny rindrin’ny trano « bas-reliefs » izay tao amin’ny trano natokana hivavahana tamin’i Athéna tao Assos. Nanagatahan’izy ire ny hamerenana izany amin’i Frantsa ary ny mba hanao fikarohana ny sisa amin’ny tananan’i Troie. Nisy valiny mahafapo ny ezaka nataon’izy ireo satria nahazo alalalana tamin’ny Governora Mehmet Rechid Pacha mba hamerenana ireo « bas-reliefs » ireo ho an’i Louvre[21]. Fanampin’izany dia hitan’izy ireo ihany koa ny vavahadin’ny tanana ara-tantaran’i Troie tao amin’ny lohasahan’i Scamandre. Nandritry ny kabary nadraisana azy tao amin’ny Académie de Stanislas tamin’ny taona 1850, izay navoaka hoan’ny be sy ny maro tamin’ny lahatsoratra mitondra ny lohateny hoe « Recherches archéologiques dans la Troade », no nitantaran’i Morey fa mpiandry ondry no nitondra azy ireo tao amin’ny lohasahan’i Scamandre ary tao no nahitany ireo toerana voafaritra ao amin’ny tantara an’i Homère ao amin’ny Iliade, anisan’izany ihatra ny alavirana eo amin’ny tendron’ny vohitra sy ny lohasahan-driaka. Rehefa tafaverina avy any Troade izy ireo dia nivahiny andro vitsivitsy tao Constantinople, rehefa tao i Morey dia nitsidika ny tanana ary nanao ny sarin’izany, indrindra fa ny fasan’i Soliman le Magnifique.

Ny iraka nataon’ny ekipa arkeôlôjika notarihan’i Raoul-Rouchette dia voafaritra ao anatin’ny fitohizan’ny iraka ara-tsiantifika, toan’ny Expédition de Morée (1829-1831)[22][23]. Mifanindran-dalana amin’ireo iraka an-tafika nataon’ny miaramila izay nanohana ny hetsika nataon’ireo Grika hanohitra ny Empire Ottoman, ny iraka ara-tsiantifika dia nisy ireo mpikaroka sy artista ary mpanao saritany, sarina zava-boaharay ary mpikaroka arkeôlôjika[24]. Ny vokapikarohana avy amin’ireo iraka ireo no nitarika ny fananganana ny Ecole française d’Athènes ny taona 1846 ary nadray anjara tamin’izany i Prosper Morey.[25]

Boky miresaka mahakasika an'i Prosper Morey sy ny asany :[hanova | hanova ny fango]

  • Manuscrit numérisé des Bibliothèques de Nancy, Ms. 1810 : Morey, Prosper (1805-1886), , 1846/1886 (lire en ligne [archive]) ;
  • Henri Roux et Prosper Morey, Charpente de la cathédrale de Messine dessinée par M. Morey, architecte, gravée et lithographiée par H. Roux aîné, Paris, Firmin Didot frères, 1841 ;
  • Prosper Morey, , Nancy, Grimblot et Vve Raybois, 1854, 19 p. (lire en ligne [archive]) ;
  • Prosper Morey, Notice sur la vie et les oeuvres d'Emmanuel Heré de Corny, premier architecte de S.M. Stanislas, roi de Pologne, duc de Lorraine et de Bar, Mémoire de l'Académie de Stanislas, Nancy, Ve Raybois, 1863 ;
  • Prosper Morey, Notice sur la vie et les oeuvres de Germain Boffrand. Premier architecte de Léopold duc de Lorraine et de Bar, Mémoire de l'Académie de Stanislas, Nancy, Ve Raybois, 1866 ;
  • Prosper Morey, Notice sur la vie et les oeuvres du R. P. François Derand, architecte lorrain, Mémoire de l'Académie de Stanislas, Nancy, Ve Raybois, 1867 ;
  • Prosper Morey, Richard Mique, architecte de Stanislas, roi de Pologne, et de la reine Marie-Antoinette, Mémoire de l'Académie de Stanislas, Nancy, Ve Raybois, 1868 ;
  • Prosper Morey, Les artistes lorrains à l'étranger, Nancy, Berger-Levrault, 1883.
  1. «  », image 74, sur Visionneuse du site de recherche des Archives municipales de Nancy (consulté le 26 février 2024),‎ (consulté le 26 février 2024)
  2. Hubert Élie, , Nancy, Georges Thomas, 1964, 122 p., p. 7
  3. Claire Haquet, «  », Le Pays Lorrain, vol. 94, no 2,‎ juin 2013, p. 140
  4. Fabienne Doulat, « [archive « Guillaume Abel Blouet, du village de Passy aux côtes de Morée, exemplarité ou exception du parcours intellectuel et artistique d'un enfant du peuple », Livraisons d'histoire de l'architecture, n°5, 1er trimestre 2003, p. 67-83] »
  5. Adolphe Lance, , Paris, B. Bance, 1854, 15 p., p. 15
  6. Catalogue numérique de l'Ecole nationale supérieure des Beaux-Arts
  7. Jules Guiffrey et Joseph Barthélemy, , Paris, Firmin-Didot, 1908, 194 p., p. 92
  8. Claire Haquet, , juin 2013, p. 141
  9. Harry Francis Mallgrave, , New Haven, Yale University Press, 1996, 443 p.
  10. Jean-Michel Leniaud (dir.), , Paris, Droz, 2004, 452 p., p. 386, 396
  11. Annie Verger et Gabriel Verger, , ijon, l’Échelle de Jacob, 2011, 1654 p., p. 1109-1110
  12. Marc Bayard (dir.), , Correspondance des directeurs de l'Académie de France à Rome : Nouvelle série, XIXe siècle, t. V : Horace Vernet, 1829-1834, Le Puits aux Livres, 2010, 581 p., p. 331, 334, 335, 360, 370, 470, 473, 581
  13. « Voyages en Italie et en Grèce de Prosper Morey, 1805-1886, architecte lorrain », image 74, sur Visionneuse du site de recherche des Archives municipales de Nancy (consulté le 26 février 2024),‎ (consulté le 26 février 2024)
  14. Claire Haquet indique dans son article « Les jeunes années d'un architecte : Prosper Morey, 1827-1850 » que les archives de la Bibliothèque-Médiathèque de Nancy conserve une donation, non datée, sur papier libre, de « dix-neuf recueils contenant 790 dessins d'architecture » et mentionnant par ailleurs un autre ensemble remis à l'École des Beaux-Arts de Nancy (voir Bibliothèque-Médiathèque de Nancy, archives historiques, C1 a10). Elle dit également avoir vu dans le fonds ancien de la bibliothèque de cette dernière institution quelques ouvrages portant l'ex-libris de Morey. (Prosper Morey - Wikipedia)
  15. « Voyages en Italie et en Grèce de Prosper Morey, 1805-1886, architecte lorrain », Musée des Beaux-Arts,‎ 1990, p. 40-46
  16. « Voyages en Italie et en Grèce de Prosper Morey, 1805-1886, architecte lorrain », Musée des Beaux-Arts,‎ 1990
  17. « Voyages en Italie et en Grèce de Prosper Morey, 1805-1886, architecte lorrain », Musée des Beaux-Arts,‎ 1990, p. 22-23
  18. Pierre Pinon, , Paris, Monum : éditions du Patrimoine, 2005, p. 119
  19. Henri Roux et Prosper Morey, , Paris, typographie de Firmin-Didot Frères, 1841, 7 pl.
  20. Georges Perrot, «  », Comptes-rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, vol. 50, no 9,‎ 1906, p. 638-701
  21. Ève Gran-Aymerich, «  », L'hellénisme de Wilhelm Von Humboldt et ses prolongements européens, Demopolis, coll. « Quaero »,‎ 2016, p. 185–203 (ISBN 978-2-35457-155-9, DOI 10.4000/books.demopolis.716)
  22. illes Grivaud, «  », Bulletin de correspondance hellénique moderne et contemporain, no 6,‎ 15 avril 2022, p. 185–203
  23. L. Droulia, , Athènes, « Reflets et répercussions de l'expédition française en Grèce », 1999, p. 49-54
  24. bel Blouet, , Paris, Firmin-Didot frères, 1831-1838, 263 p.
  25. François Fossier (dir.), , Saint-Haon-le-Vieux, Le Puits aux Livres, 2010, 581 p., p. 545