Hijery ny fangon'i Kolontsaina ao Malỳ

[[Sary:Bandiagara escarpment 1.jpg|vignette|364x364px|Fonenan' ny [[Dôgôna (vahoaka)|Dôgôna]] eo amin' ny hantsan' i Bandiagara]]
Ny '''kolontsaina ao Malỳ''', firenena midadasika ao [[Afrika Andrefana]], dia manondro ny fomba fanao ara-kolontsain' ny mponina ao aminy (niisa 20&nbsp;933&nbsp;072 tamin' ny taona 2020). Niteraka kolontsaona manankarena sy isankarazany tao [[Malỳ]] ny fisian' ny [[vondrom-poko]] marobe sy ny lova ara-tantara, mitahiry ny fomban-drazana toy ny lovantsofina am-bava miaraka amin' ny griôta na asa tanana, izay nisokatra nanomboka tamin' ny fahaleovan-tenany, amin' ny literatiora, ny teatra, ny sarimihetsika ary saripika.

== Ny vahoaka maliana ==

=== Mponina amin' ny ankapobeny ===
Nisy mponina miisa 20&nbsp;933&nbsp;072 i [[Malỳ]] tamin' ny taona 2020, ka mponina miisa 16,79 isaky ny km<sup>2</sup> izany. Tena tsy mitovy ny fitsinjaràn’ ny mponina satria ny 9/10n’ ny [[Maliana (vahoaka)|Maliana]] dia mipetraka any amin' ny tapany atsimo amin’ i Maly. Ny 66&nbsp;% n’ ny mponina dia monina ambanivohitra.

=== Vondrom-poko any Malỳ ===
Ny 40 % amin' ny [[Maliana (vahoaka)|Maliana]] dia ny [[Mandinga (vahoaka)|Mandinga]], ka ny ankamaroan’ izany dia [[Bambara (vahoaka)|Bambara]] (28 %), mipetraka any amin’ ny tapany andrefan' i [[Malỳ]] (any [[Bamako]]) indrindra. Ny [[Sôngay (vahoaka)|Sôngay]] dia monina amin’ ny faritra atsinanana, ny [[Sôninke (vahoaka)|Sôninke]] any amin’ ny faritra andrefana (any [[Kayes]]); ny [[Senofô (vahoaka)|Senofô]] dia mipetraka manodidina an' i Sikasso, ao amin' ny faritry ny sisintany manasaraka an’ i Maly amin’ i [[Borkina Fasô]] sy amin’ i [[Kôtidivoara]]. Any avaratra-atsinanana kokoa, eo amin' ny lembalemban' i Bandiagara, no misy ny [[Dôgôna (vahoaka)|Dôgôna]]. Ao koa ny [[Boà (vahoaka)|Boà]], ny [[Bôzô (vahoaka)|Bôzô]], ary ny [[Kasônke (vahoaka)|Kasônke]].
[[Sary:Fulani people, Mali.jpg|vignette|209x209px|Fianakaviana folany]]
Any avaratra kokoa ny misy ny [[Maora (vahoaka)|Maora]] (mpivarotra gôma arabo) sy ny [[Konta (vahoaka)|Konta]] (mpiompy mifindrafindra toerana) ary ny [[Toarega (vahoaka)|Toarega]] (mpiompy mifindrafindra toerana), izay vahoaka mpifindrafidra, 10 % n' ny mponina. Ny [[Folany (vahoaka)|Folany]] dia monina ao amin' ny debok’ i [[Macina]] fa any [[Sahara]] kosa no misy ny [[Maora (vahoaka)|Maora]] ary indrindra fa ny [[Toarega (vahoaka)|Toarega]] izay mifindrafindra toerana eo anelanelan' i Adrar sy ny fiolihan' i [[Niger (ony)|Niger]]. Ireto farany, izay miisa 400&nbsp;000 eo ho eo, dia nanda hatrany ny fitondrana ara-pôlitikan' ny Mandinga hatramin' ny nahazoana ny fahaleovan-tena, izay midika amin' izy ireo koa ho fandraiketana ny sisintany sy fampidirana azy ireo ao anatin' ny rafi-panjakana tsy mifanaraka amin' ny fomba fiainany.

Taorian' ny fitomboan’ ny fikomiana mitam-piadiana tany amin’ ny tapany avaratra amin' i Malỳ (toy ny any [[Nijera|Nizera]] mpifanolo-bodirindrina aminy) tamin' ny taona 1990, dia vita ny dinam-pirenena tamin' ny Avrily 1992 teo amin' ny governemanta maliana sy ny [[Toarega]].

== Fiteny ==

=== Fiteny ôfisialy ===
Ny [[Fiteny ôfisialy|fiteny ôfisiali]]<nowiki/>n' i [[Malỳ]] dia ny [[fiteny frantsay]]. Nandroso ny fahaizana ny teny frantsay. Hatramin' ny nahazoany ny fahaleovantena tamin' ny taona 1960, i Malỳ, izay zanatany frantsay taloha tao amin' ilay antsoina hoe Sodàna frantsay, dia ny fiteny frantsay no fiteny ôfisialy. Vitsivitsy amin' ny mponina izay tia maneho hevitra amin' ny tenim-pirenena samihafa no miteny azy. Tamin' ny taona 1960, Maliana miisa 66&nbsp;000 no nahay namaky teny sy nanoratra amin' ny teny frantsay. Tamin’ ny 1985, dia nisy 564&nbsp;000. Tamin’ ny taona 2009, nisy 2,2 tapitrisa.

Ny faritr' i Malỳ ao Gao, Kayes, Kidal, Koulikoro, Mopti, Segou, Sikasso ary Tombouctou dia mpikambana ao amin' ny  Fikambanana Iraisam-Pirenen' ny Faritra Miteny Frantsay (''Association Internationale des Régions Francophones''). Mpikambana ao amin' ny Antenimieran' ny Frankôfônia (''Assemblée Parlementaire de la Francophonie'') ary koa ao amin' ny  Fikambanana Iraisam-pirenena momba ny Frankôfônia (''Organisation Internationale de la Francophonie'').

=== Fitenim-pirenena sy hafa ===
Ny [[fiteny mande]] maro (ahitana ny [[fiteny bambara]] sy [[Fiteny mandinga|mandinga]] ary [[Fiteny diola|diola]]), ny [[fiteny vôltaika]] (ahitana indrindra ny [[fiteny dôgôna]] sy [[Fiteny senofô|senofô]]), ny [[fiteny sôngay]], ny [[fiteny hasanià]] ary ny [[fiteny tamaseka]] dia mbola tenenina ao amin’ ny vondrom-poko samihafa. Ny fiteny bambara no miha lasa fiteny ifandraisana manerana an' i [[Malỳ]], ampiasain' ny 50 %n' ny Maliana.

Fitenim-pirenena ny [[fiteny bambarà]], ny [[fiteny bôbô]], ny [[fiteny bôzô]], ny [[fiteny dôgôna]], ny [[fiteny folany]], ny [[fiteny sôninke]], ny [[fiteny sôngay]] (na sôngôy), ny [[fiteny senofô]]-[[Fiteny minianka|minianka]], ny [[fiteny tamaseka]], ny [[fiteny hasanià]], ny [[fiteny kasônke]], ny [[fiteny mandinka]] ary ny [[fiteny maninkakàna]].

Ny fanisam-bahoaka tamin' ny taona 1987 dia nandrakitra ny fiteny ampiasain' ny olona mihoatra ny enin-taona. Mitana ny laharana voalohany ny fiteny bambara (38,3 %), arahin' ny fiteny folany (11,7 %), ny fiteny dôgôna (6,9 %), ny fiteny sôngay (6,3 %) ary ny fiteny sôninke (12,3 %).

== Fivavahana ==
[[Sary:Coran student.jpg|vignette|178x178px|Vakiteny amin' ny [[Kor'any]] ao Djénné]]

=== Silamo ===
Araka ny ''[[Pew Research Center]]'' tamin' ny taona 2010, ny [[Silamo|fivavahana silamo]], somary mifangaro amin' ny [[fivavahan-drazana afrikana]], dia fivavahan' ny 94,4&nbsp;% amin’ ny mponina any [[Malỳ]]. Ny ankamaroan' ny Mozilmana dia [[Sonisma|sonita]] ao amin' ny sekolin-dalàna Maliki mandray singa avy amin' ny [[Sofisma (silamo)|sofisma]]. Misy ihany koa ny [[Ahmadisma|Ahmadià]] sy ny [[Siisma|Siita]] vitsy anisa.

=== Kristianisma ===
[[Sary:Bamako Cathedral.jpg|vignette|188x188px|Ny Katedralin' i Bamakô]]
Ny kristianisma dia nampidirin' ny [[Frantsay]] tao [[Malỳ]] tamin' ny faramparan' ny taonjato faha-19. Araka ny ''[[Pew Research Center]]'' tamin' ny taona 2010 dia ny 2,4 % amin' ny [[Maliana (vahoaka)|vahoaka maliana]] no kristiana. Ny 1,6 % amin' izany dia [[Katôlisisma|Katôlika]]. Vitsy dia vitsy ny [[Prôtestantisma|Prôtestanta]], izay vao haingana ny fisiany, tamin' ny alalan' ny misiônera amerikana indrindra.

=== Fivavahan-drazana ===
Araka ny ''[[Pew Research Center]]'' tamin' ny taona 2010 dia ny 2,7 % amin' ny Maliana no nitazona ny [[fivavahan-drazana]].

Ny fivavahana dôgôna dia fivavahan' ny [[Dôgôna (vahoaka)|Dôgôna]] ao [[Malỳ]]. Mino ny fisian' ny Mpamorona Faratampony antsoina hoe Amma (na Ama). I Amma no Mpamorona [[Fahefana ny zava-drehetra|mahefa ny zava-drehetra]] sy [[Fahalalana ny zava-drehetra|mahalala ny zava-drehetra]] ary [[Fanatrehana amin' ny toerana rehetra|manatrika amin' ny toerana rehetra]]. Izy ireo koa dia mino ny fanahin' ny razana fantatra amin' ny anarana hoe Nommo izay antsoina koa hoe "Fanahin' ny Rano". Lafiny lehibe amin' ny finoany ara-panahy ny [[Fivavahana amin' ny razana|fanajana ny razana]]. Ny dihy misy saron-tava dia atao avy hatrany aorian' ny fahafatesan' ny olona iray ary indraindray ela be aorian' ny nifindrany tany amin' ny fiainana any an-koatra.

== Fanabeazana ==
Ny [[fiteny frantsay]] no fiteny ampianarina any an-tsekoly. Nanomboka tamin' ny taompolo 1990, ny andrana iray antsoina hoe "pédagogie convergente" dia nahafahan' ny ankizy any amin' ny sekoly ambaratonga voalohany hianatra manoratra amin' ny [[Fitenim-pirenena|fitenim-pireneny]], izay fiteny mahazatra azy ao an-trano, ary avy eo ampidirina tsikelikely ny fiteny frantsay. Miely patrana amin'izao fotoana izao ny pedagojia convergent.

Eo amin' ny 23 % hatramin' ny 46 % eo ny tahan' ny mahay mamaky teny sy manoratra any [[Malỳ]], arakaraka ny loharanom-baovao. Ny vehivavy no tena ambany taha satria ny zazalahy no maro anisa mamonjy sekoly.

== Jereo koa ==

* [[Jeôgrafian' i Malỳ]]

* [[Toekaren' i Malỳ]]

* [[Tantaran' i Malỳ]]
* [[Fiteny ao Malỳ]]

{{reflist}}
[[Sokajy:Kolontsaina ao Afrika]]
[[Sokajy:Mali]]