Hijery ny fangon'i Etazonia

{{Infobox pays|
nom_local=''United States of America'' |
langue=en |
nom_malgache=Etazonian'i Amerika|
de=des%20 |
image_drapeau=Flag of the United States.svg |
lien_drapeau=Sainan' Etazonia |
image_blason=US-GreatSeal-Obverse.svg |
lien_blason=Mari-piandrian' Etazonia |
image_carte=Location United States.svg |
devise=''<br />(1776 - ankehitriny) ''[[E Pluribus Unum]]''<br />([[latina]] : «Tokana avy amin'ny maro»)<br />(1956 - ankehitriny) ''[[:en:In God We Trust]]''<br />([[Anglisy]] : «Andriamanitra no itokiantsika») |
langues=Faritra federaly [[Anglisy Amerikanina]] ''avy hatrany''

Teny ofisialy ny teny anglisy anaty ny staty 30

20 % ny mponina miteny teny afa, ny teny [[espaniola]] tena be indrindra|
capitale=[[:en:Washington, DC]] |
coordonnées_capitale=38° 53' N, 77° 02' O |
lien_villes=Tanànan'i Etazonia |
titre_plus_grande_ville = Tanàna lehibe indrindra|
plus_grande_ville=[[New York]] |
type_gouvernement=[[Repoblika federaly]] |
titres_dirigeants=[[Filoham-pirenena]] |
noms_dirigeants=[[:en:Joe Biden]]<ref>{{cite news |title=Biden Inaugurated as the 46th President Amid a Cascade of Crises |url=https://www.nytimes.com/2021/01/20/us/politics/biden-president.html|access-date=20 January 2021 |publisher=New York Times}}</ref> |
superficie_rang=4 |
superficie_totale={{formatnum:9833520}} |
pourcentage_eau={{unité|4.66|%}} |
population_rang=3 |
population_totale={{formatnum:331449281}} |
population_année=2020 |
densité=33,6 |
type_indépendance= Voateny<br />&nbsp;- Fantatra |
pays_indépendance=Avy amin'ny [[Bretaina Be]] |
date_indépendance=[[4 Jolay]] [[1776]] <br />[[3 Septambra]] [[1783]] |
pays frontaliers={{CAN}}{{-}}{{MEX}}| 
gentilé= Amerikana
| IDH_année=2019
| IDH={{augmentation}} 0,926 
| IDH_catégorie=ambony
| IDH_rang=faha-12 |
monnaie=[[Dollar US|Dollar Amerikana]] |
code_monnaie=USD |
fuseau_horaire=-5  -10 |
hymne_national=[[:en:The Star-Spangled Banner]] |
domaine_internet=.us |
indicatif_téléphonique=1 |
}}
I '''Etazonia''' dia firenena any [[Amerika Avaratra]] izay mizara ho fanjakana mizakatena (''states'') dimampolo sy distrika federaly iray ary [[fizaràn-tany]] ivelany (''territory'') efatra ambin' ny folo foronina nosy miparitaka manerana ny [[Ranomasina Karaîba|Ranomasina Karaiba]] sy ny [[Ranomasimbe Pasifika]]. Ny 48 amin' ny fanjakana 50 no mifanila sady mandrafitra ny "Renitany" (anglisy: ''Mainland''), izay faritan' ny [[Ranomasimbe Atlantika]] any atsinanana, ny [[Hoalan' i Meksika]] any atsimo-atsinanana ary ny [[Ranomasimbe Pasifika]] any andrefana, ary mifanefitra amin' i [[Kanada]] any avararta sy amin' i [[Meksika]] any atsimo-andrefana. Ny fanjakana roa tsy ao anatin' ny Tanibe dia i [[Alaska]], ao avaratra-andrefan' i Kanada, ary ny vondronosy [[Hawaii]], vondronosy ao amin' ny tapany avaratry ny [[Ranomasimbe Pasifika]]. Atao amin' ny teny anglisy hoe '''United States''', '''United States of America''', '''US''', '''USA''' na '''America''' ity firenena ity.

Ny renivohitra federaly, [[Washington]], dia ao amin' ny Distrikan' i Columbia, faritra iray mihidy ao amin' ilay firenena, fa ivelan' ny fanjakana dimampolo. Mampihatra rafitra ara-pôlitika [[repoblika]] sady fanjakana federaly misy rafi-pitondrana ananan' ny filoham-pirenena fahefana betsaka i Etazonia. Tsy misy ny [[fiteny ôfisialy]] any Etazonia na dia amin' ny fiteny anglisy amerikana aza ny fitenin' ny firenena

Manana velarana 9,8 tapitrisa km<sup>2</sup> io firenena io, ka izany no mahatonga azy, arakaraka ny mason-tsivana, ho firenena fahatelo na fahefatra maneran-tany amin' ny velaran-tany, aorian' i [[Rosia]] sy i [[Kanada]] ary i Sina. Tamin' ny taona 2020 i Etazonia dia nisy mponina eo amin' ny 331 tapitrisa eo ho eo, izay nametraka azy ho firenena fahatelo eran-tany amin'ny habetsahan' ny mponina, aorian' i [[Repoblika Entim-Bahoakan' i Sina|Sina]] sy i [[India]].Mitombo ny mponina amerikana noho ny fifandanjana voajanahary miabo sy ny fifindra-monina. Ny mponina ao Etazonia dia fitambarana foko (firenena niaviana) samihafa noho ny fifindra-monina taloha isan-karazany.

Ny [[jeôgrafia]] sy ny [[toetany]] ao amin' ilay firenena dia tena samihafa, fonenan' ny zavamaniry sy biby isan-karazany, ka mahatonga an' i Etazonia ho isan' ireo firenena 17 manana karazana zavaboary betsaka dia betsaka eto amin' izao tontolo izao.

Talohan' ny fizahana ny tany nataon' ny Eorôpeana sy sy nahazoana an' i Etazonia, dia ny [[Teratanin' i Amerika|Amerindiana]], izay nifindra monina avy any [[Eorazia]] tokony ho 15&nbsp;000 taona lasa izay, no nonina tao. Nanomboka tamin' ny taonjato faha-16 ny fanjanahan-tany eorôpeana. Tamin' ny 14 Mey 1607 dia naorina ny zanatany anglisy any Virginia; taorian' izay, zanatany britanika roa ambin' ny folo hafa no naorina teo amin' ny morontsirak' i [[Ranomasimbe Atlantika|Atlantika]], fa ny firenena eorôpeana hafa kosa dia nisavasava ny ambiny tamin' ny tanin' i Amerika. Nitarika ho amin' ny ady ho an' ny fahaleovan-tea tamin' ny taona 1775 ny fifandonana nifanesy nifanaovan' ny zanatany telo ambin’ny folo tamin' i [[Britaina Lehibe]]. Natao tamin' ny 4 Jolay 1776 ny fanambàrana ny fahaleovantena, izay nivondronan' ny zanatany telo ambin' ny folo ka nahaforona an' i Etazonia, izay firenena nanafoana ny fanjanahan-tany ao aminy voalohany eran-tany, neken' i Britaina Lehibe tamin' ny fiafaran' ny ady, tamin' ny taona 1783 izany. Ny tantaran' i Etazonia ankehitriny dia voamariky ny fifandrafiana teo amin' i [[New York]] sy i Philadelphia, avy eo ny fakana ny tany any Andrefana, ny ady nifanaovana tamin' ny [[Teratanin' i Amerika|Indianan' i Amerika]] ary ny adim-pisaraham-bazana. Ny fiafaran' ny [[fanandevozana]] ny Afrô-Amerikana (Amerikana mainty hoditra) tamin' ny taona 1865 dia narahin' ny [[fanavakavaham-bolon-koditra]] nandritra ny taonjato iray. Tany am-piandohan' ny taonjato faha-20, i Etazonia dia nanjary firenena mandroso amin' ny sehatry ny taozava-baventy, nanana fitaovana nahafahany miditra an-tsehatra ivelan' ny taniny. Nandray anjara tamin' ny [[Ady Lehibe Voalohany]] àry izy, ary avy eo niharan' ny krizy ara-toekarena lehibe tany (frantsay: ''Grande dépression'' / anglisy: ''Great Depression'') am-piandohan' ny taompolo 1930. I Etazoniza, izay mpandresy tamin' ny [[Ady Lehibe Faharoa]] niaraka tamin' ny firenena mpiara-dia (anglisy: ''Allies /'' frantsay: ''Alliés''), dia firenena matanjaka ara-nokleary nanomboka tamin' ny taona 1945. Lasa firenena matanjaka indrindra eran-tany izy, avy eo niatrika ny rafitra [[Kômonisma|kôminista]] tao amin' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] sy ny mpiara-dia aminy, nandritra ny efapolo taona, ka izany fifanadrinana tsy misy fitaovam-piadiana izany no tondroina amin' ny teny hoe "[[Ady Mangatsiaka]]".

Ny toekarem-pirenena, izay [[Kapitalisma|kapitalista]], no matanjaka indrindra eran-tany, izay manana [[harin-karena faobe]] ambony indrindra tamin' ny 2022; izany dia vokary ny fahafahan' ny asa mamokatra ambony dia ambony. Ny seha-pamokarana maneho ny tanjak' i Etazonia  dia ny fambolena, ny indostrian' ny teknôlôjia avo lenta ary ny serivisy. Ny toekarena amerikana koa dia anisan' ny mpanao taozavara lehibe indrindra eran-tany. Io firenena io dia manao fandaniana ara-tafika mitentina 37 % amin' ny totaliny maneran-tany. Hery lehibe ara-pôlitika sy ara-kolontsaina ihany koa i Etazonia ary mpitarika manerantany amin' ny fikarohana ara-tsiansa sy amin' ny fanavaozana ara-teknôlôjia.

I Etazonia dia mpikambana ao amin' ny ''[[North Atlantic Treaty Organization]]'' (NATO) na ''[[Organisation du traité de l'Atlantique nord]]'' (OTAN), ao amin' ny ''Asia-Pacific Economic Cooperation'' (APEC), ao amin' ny ''Canada-United States-Mexico Agreement'' (CUSMA), ao amin' ny ''Organisation of American States'' (OAS), ao amin' ny ''Australia, New Zealand, United States Security Treaty'' (ANZUS), ao amin' ny ''Organisation de coopération et de développement économiques'' (OCDE), ao amin' ny ''Groupe des sept'' (G7), ao amin' ny ''Groupe des vingt'' (G20), ary mpikambana maharitra ao amin' ny [[Filankevi-pilaminan' ny Firenena Mikambana|Filankevi-Pilaminan' ny Firenena Mikambana]].

== Jeôgrafia ==
I Etazonia dia manana velarana mirefy 9,6 tapitrisa km<sup>2</sup> ary milahatra fahefatra amin' ny firenena ngeza indrindra eto an-tany.<gallery>
Sary:USA topo en.jpg|<center>Vohon-tany</center>
Sary:Average precipitation in the lower 48 states of the USA.png|<center>Rotsak' orana isan-taona</center>
Sary:Carte des villes américaines.svg|<center>Ny tanàna ngeza indrindra</center>
Sary:US population map.png|<center>Hakitroky ny mponina</center> 
</gallery>

=== Toerana misy azy sy refiny ===
I Etazonia dia [[firenena]] fahefatra ngeza indrindra eto an-tany (9 631 417 {{km2}}) eo aorian' i [[Rosia]], i [[Kanada]] ary i [[Sina]]. Ny hangezan' ny tanim-pirenena amerikana dia saika hangezan' ny [[Eorôpa|Kôntinenta Eorôpeana]] na in-15-n' i [[Madagasikara]].A ny [[Amerika Avaratra]] no misy ny ''Mainland'' na ny ''Renitany'', ao amin' io ''Mainland'' io ny 48 amin' ny fanjakana mizaka-tenana ao Etazonia miisa 51. Ny endriky ny ''Mainland'' moa dia [[dimilafy]] ivelaran' ny hasin' ora dimy. 4 500 km ny halaviran' ny morontsirak' i [[Ranomasimbe Atlantika|Atlantika]] sy ny morontsirak' i [[Ranomasimbe Pasifika|Pasifika]], ary 2 500 km ny halava ny dia tokony atao raha miainga ao [[Meksika]] ka raha te-ho any [[Kanada]]. Ny totalin' ny sisin-tany ma,asaraka an i Etazonia amin' ny firenena hafa dia mirefy 12 034 km ; 8 893 km miaraka amin' i [[Kanada]], (2 477 km miaraka amin' i [[Alaska]]), 3 141 km miaraka amin' i [[Meksika]] ary 28 km miaraka amin' i [[Kioba]] (any Guantanamo). Ny tontalin' ny halavan' ny morontsiraka dia 19 924 km.

=== Vohon' ny tany sy rano ===
[[Sary:USA topo en.jpg|vignette|245x245px|Vohon' ny tany any Etazonia]]
Ny lemaka amorontsirak' i [[Ranomasimbe Atlantika|Atlantika]] dia mitondra mankany amin' ny ala mikitroka sy ny havoan' i Piedmont. Ny Tendrombohitra Appalachians sy ny tangoron-tendrombohitra Adirondack dia mampisaraka ny morontsiraka atsinanana amin' ny [[Farihy Lehibe (Amerika Avaratra)|Great Lakes]] sy ny velaran-tanin' ahitra (''grasslands'') any Midwest. Ny ony [[Mississippi (ony)|Mississippi]]–[[Missouri (renirano)|Missouri]], izay rafi-drenirano fahaefatra lava indrindra eran-tany, dia mikoriana avy avaratra mianatsimo amin' ny ankapobeny eo afovoan' i Etazonia. Ny tany lemaka sady lonaka anirian' ahitra sy zavamaniry fohy ao amin' ny Great Plains dia mipaka any andrefana, ka tapahan' ny faritra avo any atsimo-atsinanana (''U.S. Interior Highlands'').

Ny Rocky Mountains, ao andrefan' ny Great Plains, dia avy avaratra mianatsimo mamakivaky an' i Etazonia, ary mahatratra 4&nbsp;300 m any Colorado ny tampony. Any andrefana no misy ny Great Basin be vatolampy sy ny tany efitra toa an' i Chihuahua sy i Sonoran ary i Mojave. Manakaiky ny morontsirak' i Pasifika ny tandavan-tendrombohitra Sierra Nevada sy Cascade Range, ary mahatratra haavo mihoatra ny 4300 m ny haavon' izy roa ireo. Ny toerana iva sy avo indrindra  mifanila any Etazonia dia ao amin' ny Fanjakan' i Kalifôrnia, ary eo amin' ny 135 km eo ho eo ny elanelany.

Amin' ny haavony mirefy 6 190,5 m, i Denali any Alaska no tendro avo indrindra ao amin' ilay firenena sy any [[Amerika Avaratra]]. Ny volkano mbola velona dia fahita manerana ny nosy Alexander sy ireo nosy Aleotiana any Alaska, ary i Hawaii dia misy nosin' afotroa. Ny afotroa goavana ao ambanin' ny Yellowstone National Park ao amin' ny Rockies no fiforonana afotroa lehibe indrindra ao amin' ny kôntinenta.

=== Toetany ===

==== Ankapobeny ====
[[Sary:Average precipitation in the lower 48 states of the USA.png|vignette|[[Rotsa-drano|Rotsak' orana]] ao Etazonia]]
Ny toetra mampiavaka an' i Etazonia dia ny maha firenena kôntinenta azy, ahitana elanela-maripana lehibe isan-taona sy [[Rotsa-drano|rotsak' orana]] tsy ampy. Na izany aza, i Etazonia dia ahitana [[toetany]] isan-karazany, vokatry ny fitambaran' ny anton-javatra ara-jeôgrafia maro: ny hangezan' ny taniny, ny fiavian' ny [[rivotra]] (avy any amin' ny [[tendrontany]] sy any amin' ny [[zana-pehintany]]), ny fikitoantoanan' ny tany izay manaraka ny zotran' ny [[Laharan-jara hasina|laharan-jarahasina]] (ny tendrombohitra Appalachian sy Rockies, sns) ary ny fisian' ny [[korian-dranomasina]] mangatsiaka na mafana.

Sakanana' ny tendrombohitra (Tendrombohitra Be Vatolampy) eo amin' ny tokonan' i [[Amerika Avaratra]] ny rivo-dranomasina mando avy any [[Ranomasimbe Pasifika|Pasifika]], izay ampitain' ny tso-drivotra avy any andrefana. Ao ambadiky ny [[tandavan-tendrombohitra]] amoron-tsiraka (ny [[Passific Coast Ranges|Pacific Coast Ranges]], ny [[Cascade Range]]), izay mahazo rotsak' orana mihoatra ny 1,5 m isan-taona, no misy ny [[Haintany|hain-tany]] amin' ny ambaratonga samihafa, hatramin' ny laharan-jarahasina faha-100, ka tena ilaina ny fitarihan-drano.

Fanampin' izany, ny tsy fisian' ny fikitoantoanana ao amin' ireo [[Great Plains]] afovoany - izay mamela malalaka ny fivezivezen' ny rivotra avy any amin' ny tendrontany sy avy any amin' ny  zana-pehintany, avy any avaratra mianatsimo sy mifamadika amin' izany - no anton' ny maha be ny fifanoherana misy eo amin' ny [[maripana]] amin' ny fiovana [[fizaràn-taona]]. Amin' ny fahavaratra, ny rivotra mafana sy mando avy any amin' ny [[Hoalan' i Meksika]] dia miakatra avo be any avaratra, hatrany Manitoba (any [[Kanada]]), nefa amin' ny ririnina kosa ny rivotra mangatsiatsiaka any [[Arktika]] any avaratra, izay matetika mijanona ao [[Dakôta Avaratra|North Dakota]], dia miditra indraindray hatrany Florida. Amin' ny faran' ny fahavaratra na ny fararano dia miforona ny ''hurricanes'' (rivodoza trôpikaly) any amin' ny morontsiraka atsimo amin' ny [[Ranomasimbe Atlantika]] na any amin' ny [[Hoalan' i Meksika]], izay mitondra oram-be sy tondra-drano mahery vaika, indrindra ny any amin’ ny faritra akaiky morontsiraka.

==== Karazana toetany ====
Mizara amina faritra enina ny karazana toetany any Etazonia.

* Ny [[toetanin-tanibe]] mando any avaratra-atsinanana (New-England, any afovoany-atsinanana) dia ahitana fifanoherana ara-kafana amin' ny fiovana fizaràn-taona. Mafana ny fahavaratra ary mangatsiaka be ny ririnina noho ny maha akaiky ny [[Ranomasimbe Atlantika]] (korian-dranomasin' i Labrador). Be dia be ny rotsak' orana, indrindra amin’ ny ririnina, rehefa mitondra oram-panala be ny fifangaroan’ ny hamandoana sy ny hatsiaka.
* Ny toetany ambanin-jana-pehintany mando any atsimo-atsinanana dia ahitana ririnina malefaka sy fahavaratra mafana sy mando. Andalovan' ny rivodoza tsy tapaka ny morontsiraka.

* Ny toetany maina ao amin' ireo Lemaka Lehibe afovoany dia iharan' ny fiantraikan' ny maha firenena kôntinenta an' i Etazonia: ankoatry ny fifanoherana ara-kafana amin' ny fiovana fizaràn-taona, dia mihena tsikelikely ny rotsak' orana raha avy any atsinanana mankany andrefana. Ilaina ny fitarihan-drano any andrefan' ny laharan-jarahasina faha-100, izay mmpitombo ny hain-tany miampy ny tsy fitovian' ny rotsak' orana amin' ny fiovana fizaràn-taona. Indraindray ny lembalemba ao amin' ny "High Plains" dia ahitana rivotra mahery vaika tena mangatsiaka sy misy [[rambondanitra]], indrindra ao ampin' ny [[Oklahoma|Fanjakan' i Oklahoma]] sy ny [[Kansas|Fanjakan' i Kansas]], izay miteraka fikao-tany noho ny rivotra mahery vaika.

* Ny toetany karankaina any amin' ny lembalemban' ny Afovoany Andrefana, indrindra any atsimon' ny Great Basin (lohasahan' ny Fahafatesana, Efitr' i Mojave), izay ahitana fahavaratra tena mafana.

* Ny toetanin-dranomasimbe any [[Ranomasimbe Pasifika|Pasifika]] Avaratra-Andrefana izay tena mando sady miavaka amin' ny fisiana elanela-maripana kely isan-taona (ririnina malefaka, fahavaratra mangatsiatsiaka). Be dia be ny rotsak' orana any an-tendrombohitra (Olympic Mountains, Range Cascade).

* Ny toetany mediteraneanan' i Pasifika Atsimo-Andrefana izay maina amin' ny fahavaratra. Ny morontsiraka atsimo dia ahitana ny rivotra mafana sy mainan' i Santa Ana, izay miteraka fahamaizan' ny ala. Somary mangatsiatsiaka ny fahavaratra any amin' ny faritra amorontsiraka, noho ny [[Korian-dranomasina|korian-dranomasin]]' i Kalifôrnia, miteraka zavona matevina ampian' ny fahalotoan' ny atmôsfera. Mihamafana izany ao arakaraka ny fandrosoana any afovoan-tany izay lasa tany efitra ka ilaina fitarihan-drano.

=== Zavamaniry sy biby ===

==== Zavamaniry ====

==== Biby ====

== Toekarena ==
I Etazonia dia firenena manan-karena indrindra eto an-tany. Betsaka ny otri-karena sy ny [[harena an-kibon' ny tany]] misy any, izay kosa dia manazava ny hery ara-toekarenan' i Etazonia.

== Mponina sy kolontsaina ==

=== Isan' ny mponina ===
[[Sary:US population map.png|vignette|Hakitroky ny mponina ao Etazonia]]
Nihoatra 300 tapitrisa ny isan' ny olona tamin' ny taona 2008, noho izany, anisan' ny firenena be olona indrindra i Etazonia eo aorian' i [[Sina]] sy i [[India]].

=== Foko sy fiaviana ===
Onenan' olona avy amin' ny foko maro samy hafa i Etazonia. Ny 80 % n' ny mponina ao Etazonia dia taranaky ny mpifindra monina avy any [[Eorôpa]]. Olona avy any [[Alemaina]], [[Angletera]], [[Ekôsy]], [[Irlandy]], [[Afrika]], ary [[Italia]].  Ny 13 % amin' ny mponina any Etazonia dia [[Afrikana-Amerikana]]. Ny ankamaroan' izy ireo taranaka avy any amin' ny andevo afrikana izay nentina tao [[Amerika]]. Ny Amerikana Aziatika dia 5 % -n' ny mponina any Amerika, fa lehibe kokoa izany ao amin' ny morontsiraka andrefana. Ohatra ao California, Aziatika-Amerikana ny 13 % -n' ny mponin' izany fanjakana izany. Ny [[Hispanô-Amerikana]], na ny taranaky ny olona miteny [[fiteny espaniôla|espaniôla]] dia 15 % amin' ilay firenena. Ny [[Teratanin' i Amerika]] sy ny [[Inoita (vahoaka)|Inoita]] (Eskimô) dia vondrona kely dia kely. Ny 11 % amn' ny mponina any Etazonia dia teraka tany ivelany.

Ny [[fanisam-bahoaka]] tamin' ny taona 2000 dia ahitana tatitra mikasika ny razamben' ny mponina. Avy amin' izany dia 43 tapitrisa ny Alemana-Amerikana, 30,5 tapitrisa ny Irlandey-Amerikana, 24,9 tapitrisa ny [[Afrikana-Amerikana]], 24,5 tapitrisa ny Anglisy-Amerikana, ary 18.4 tapitrisa ny Meksikana-Amerikana.

=== Fiteny ===
Ny [[fiteny anglisy]] no be mpampiasa indrindra any Etazonia nefa tsy mbola nisy [[fiteny ôfisialy]] amin' ny ambaratonga federaly. Ny 18 % no  miteny fiteny hafa ankoatra ny fiteny anglisy ao an-trano. Na izany aza, ny fiteny anglisy dia fiteny ôfisialy any amin' ny fanjakana 32 amin' ny 50. Ankoatr' izany, ny fanjakan' i [[Hawaii]] dia nisafidy fiteny ôfisialy faharoa (dia ny [[fiteny haoaiana]]), i Alaska sy i Dakota Atsimo dia nanaiky ny [[Vondrom-piteny amerindiana|fitenin-drazan' ny Amerindiana]] eo an-toerana ary faritany amerikana maromaro no nandray fiteny ôfisialy faharoa ([[fiteny espaniôla]] any [[Pôrtô Rikô]], ny [[fiteny samôrô]] any Guam, ny [[fiteny samôana]] any Samôa Amerikana). Ny paroasy sasany any [[Louisiana]] dia mampiasa ny [[fiteny frantsay]], ary misy tanàna sy distrika any Etazonia miteny espaniôla; na izany aza, tsy nisy tamin' ireo fanjakana dimampolo ireo ny nandray ny fiteny frantsay na espaniôla ho [[fiteny ôfisialy]] faharoa.

=== Fanabeazana ===
Amin' ny olona 25 taona no ho miakatra, ny 80 % no nahazo diplôma avy amin' ny sekoly ambony raha 25 % no manana ny mari-pahaizana lisansa, na kely na ambony kokoa.

=== Fivavahana ===
Ny [[fivavahana]] dia mbola be mpanaraka ary ilaina ny fahafantarana azy mba hahatakarana ny fiarahamonina amerikana, izay anana' ny fivavahana anjara toerana lehibe. Na dia eo aza ny fisarahan' ny Fiangonana sy ny Fanjakana dia hita eny amin' ny toera-malalaka ho an' ny daholobe any Etazonia ny fivavahana ka izany no ampiasana ny andian-teny hoe "fivavahana sivily". Matetika dia ahitana Baiboly ny ao amin' ny efitranon' ny trano fandraisam-bahiny, indrindra ny [[Baibolin' ny Mpanjaka James]] (''King James Version''), ary matetika ny [[Lisitry ny filoham-piren' i Etazonia|filoha amerikana]] no mitoka an' Andriamanitra amin' ny kabary ataony.

Araka ny fanadihadiana nataon' ny [[Pew Research Center]] tamin' ny taona 2014, dia 70,6 % amin' ny Amerikana no milaza fa [[Kristianisma|Kristianina]] (ka ny 46,5 % [[Prôtestantisma|Prôtestanta]] fa ny 20,8 % kosa [[Katôlisisma|Katôlika]]), 22,8 % no tsy manana fivavahana ary 5,9 % no manaraka fivavahana hafa ([[jodaisma]] - 1,9 %, [[silamo]] - 0,9 %, [[bodisma]] - 0,7 %, [[hindoisma]] - 0,7 %, fivavahana hafa - 1,8 %).

== Pôlitika ==

=== Pôlitika anatiny ===
I Etazonia dia ahitana fanjakana miazaka tena 50, sy faritany 5 sy distrika 1 (Washington DC). Ny lalàna dia mifehy ny zavatra ao amin' ny fanjakana miezaka tena tsirairay, fa ny lalàna federaly matetika momba ny zavatra mifandray amin' ny fanjakana mihoatra ny iray, na momba ny fifandraisana amin' ny firenen-kafa. Any amin' ny faritra sasany, raha ny governemanta federaly no manao lalàna izay milaza zavatra hafa avy amin' ny lalànan' ny fanjakana mizaka tena, ny olona dia tsy maintsy manaraka ny lalàna federaly, satria tsy manan-kery intsony ny lalàn' ny fanjakana mizaka tena. Samy manana ny lalàm-panorenana avy ny fanjakana mizaka tena, hafa noho ny lalàm-panorenana federaly (nasiônaly).

Ny fankakana federaly sy ny fanjakana mizaka tena, indrindra ny fitondram-panjakana, dia anjakan' ny antoko pôlitika roa: ny [[Antoko Repoblikana|Repoblikana]] sy ny [[Antoko Demôkraty|Demôkraty]]. Misy ihany koa ny antoko kely kokoa maro be; ny lehibe indrindra amin' ireo dia ny Libertarian Party sy ny Antoko Maitso. Ny olona dia afaka manome vola izay tiany ho an' ny fampielezan-kevitra ara-pôlitika, ary miezaka ny mandresy lahatra ny mpanao pôlitika mba hanampy azy ireo. Izany no antsoina hoe ''lobbying''. 

Nanomboka tamin' ny taona 2009, ny filoha dia demôkraty, ka demôkraty manana fahefana kely kokoa ao amin' ny governemanta federaly. Na izany aza, dia mbola maro ny repoblikanina izay afaka hisakana ny demôkraty tsy hanao zavatra izay heveriny ho ratsy ho an' ny firenena.

=== Fitantanana ny tanim-pirenena ===
[[Sary:Carte des villes américaines.svg|vignette|Ny tanàna lehibe any Etazonia]]
Tamin' ny fahaleovan-tenany tamin' ny taonjato faha-17, repoblika federaly misy fanjakana mizakatena dimampolo manam-pahefana i Etazonia. Ny renivohiny dia i [[Washington D.C]], fa i [[New York]] no tanàna ngeza indrindra sy manan-karena indrindra.

== Tantara ==
Saika mpiavy ny olona rehetra ao aminy, na ny tera-tany aza. Ny zanatany anglisy 13 izay niforona teo amin' ny sisin-dranomasin' i [[Ranomasimbe Atlantika|Atlantika]] sy nanambara ny fahaleovan-tenany tamin' ny 4 Jolay 1776 no lasa Etazonia amin' izao fotoana izao. Nanomboka teo dia niitatra nankany andrefana ny sisin-tany ka resy tosika ireo foko isan-karazany izay nonina tao talohan' ny Eorôpeana.

=== Vanimpotoana prekôlômbiana (talohan' ny taona 1492) ===
Tsy mbola mikatona ny adihevitra momba ny fiaviana sy ny daty nahatongavan' ny [[Amerindiana]] any [[Amerika Avaratra]]. Hita tamin' ny fikarohana [[Arkeôlôjia|arkeôlôjika]] fa efa nisy mponina ny faritra atsinanana amin' i Etazonia 12 000 taona mahery izay, fa mety efa 30 000 taona mahery kosa ny fahatongavan' ny mponina voalohany tao amin' ilay [[Amerika|kôntinenta]]. Nanomboka tamin' ny taona 1927, ny rijan-kevitra eken' ny besinimaro indrindra dia ny fifindran' ny [[Aziatika|vahoaka aziatika]] 12 000 taona lasa izay namakivaky ny andilan-dranomasin' i Bering. Na izany aza, ny fikarohana arkeôlôjika sasany natao tato anatin' ny taona vitsivitsy dia manome todika vaovao momba ny dingan' ny fiorenam-ponenana talohan' ny tantara tany Amerika Avaratra.

Ny mpahay siansa sasany dia mihevitra fa mety nisy vahoaka hafa tonga tany amin' ny morontsiraka avaratra, 17 000 taona talohan' ny androntsika, nandritra ny faharavan' ny ranomandry tany amin' ny faritra avaratra. Ny manam-pahaizana hafa dia mino fa ny mponina voalohany dia niampita ny [[Ranomasimbe Pasifika]] tamin' ny sambo mba ho tonga tany [[Amerika Atsimo]] aloha.

Talohan' ny nahatongavan' ny [[Eorôpeana (vahoaka)|Eorôpeana]] dia nisy sivilizasiôna maromaro nivoatra teo amin' ny tanin' i Etazonia amin' izao fotoana izao: ny [[Mound Builders]] dia nametraka ny dongom-pasana (''tumulus'') voalohany tamin' ny 3 400 tal. J.K. Tamin' ny taonjato faha-12, ny tanànan' i Cahokia, any akaikin' i Saint-Louis, dia nisy mponina 15 000 ka hatramin' ny 30 000 teo ho eo sy 120 dongom-pasana (''tumulus'').

Na dia eo aza ny fahasarotana amin' ny fametrahana antontan' isa, ny ankamaroan' ny mpahay tantara dia miombon-kevitra amin' ny fanombanana ny mponina tompontany tany amin' ny faritra misy an' i Etazonia ankehitriny ho 7 ka hatramin' ny 8 tapitrisa, tamin' ny taona 1492. Tamin' ny taonjato faha-16, ny tany ao atsinanan' ny [[Tendrombohitra Be Harambato]] (anglisy: ''Rocky Moutains'') dia nonenan' ny [[Teratanin' i Amerika|Amerindiana]]: ny [[Seiena (vahoaka)|Seiena]] (''Cheyena''), ny [[Absarôka (vahoaka)|Absarôka]] (''Crow''), ny [[Ôtsety Sakôina]] (''Sioux''), ny [[Oendata (vahoaka)|Oendata]] (''Wendat''), ny [[Irôkoa (vahoaka)|Irôkoa]] (''Iroquois''), ny [[Tserôky (vahoaka)|Tserôky]] (''Cherokee'') ary ny [[Moskôge (vahoaka)|Moskôge]] (''Creeks'') izay mpihaza ombidia bizôna nefa koa manao fambolena, fiotazana voankazo an' ala, fiompiana ary jono. Ny Irôkoa dia mipetraka ao amin' ny lohasahan' i Saint Lawrence (frantsay: ''Saint-Laurent''), ao amin' ny faritry ny [[farihy Erie]] sy [[Farihy Ontario|Ontario]], ao amin' ny lohasahan' ny [[ony Hudson]] ary any amin' ny faritra andrefana amin' ny [[tandavan-tedrombohitra Appalaches]]. Mizara ho fokom-pirenena (''tribu'') lehibe enina izy ireo.

Fokon' ny mpiandry omby sy mpamboly, ny [[Apasy (vahoaka)|Apasy]] (''Apaches''), ny [[Kômantsa (vahoaka)|Kômantsa]] (''Comanches'') na Poeblô (''Pueblos''), no nonina tao amin' ny Tendrombohitra Be Harambato (''Rocky Moutains'').

=== Vanimpotoan' ny fananjahan-tany (1492-1775) ===
[[Sary:Krzysztof Kolumb - nieznana - 004411n.jpg|vignette|198x198px|I [[Christophe Colomb]]]]
Nahita ny [[Amerika|Kôntinanta Amerikana]] i [[Christophe Colomb|Christohpe Colomb]] (italiana: ''Cristoforo Colombo'') tamin' ny taona 1492, ary avy eo nizaha ny zava-lisy tany amin' ny faritra misy an' i [[Porto Rico]] ankehitriny tamin' ny taona nanaraka. Tamin' ny taonjato faha-16 dia niondrana an-tsambo ny Eorôpeana nitady ny lalana an-dranomasina any Avaratra-Andrefana sy harena ary nanorim-ponenana nanaraka ny morontsirak' i [[Ranomasimbe Atlantika|Atlantika]]. Nifanarakaraka tonga ny voanjo [[Espaina|espaniôla]], ny voanjo [[Fanjakan' i Angletera|anglisy]], ny voanjo [[Frantsa|frantsay]], ny voanjo [[Nederlandy|hôlandey]] ary ny voanjo [[Skandinavia|skandinaviana]] izay nitoetra tsy ela na maharitra kokoa. Ny toeram-pandraharahana malaza sy tranainy indrindra dia ny an' i Saint Augustine (Florida, 1565), Jamestown (1607) ary Plymouth (naorin' ireo [[Ray mpivahiny masina]] (anglisy: ''Pilgrim Fathers'') [[Poritanisma|poritana]] tamin' ny taona 1620).

Tany atsimo-andrefana, ny Espaniôla dia nanitatra an' i Espaina Vaovao (espaniôla: ''Nueva España'') tamin' ny fanaovana diabe avy any [[Meksika]]. Tany avaratra-andrefana dia nanorim-ponenana teo amin' ny morontsirak' i Pasifika ny [[Rosiana]]. Nifandray sy nivarotra amin' ny tompon-tany ny [[Fotsy Hoditra]]. Tsy nahatohitra ny areti-mifindra ([[nendra]], [[kitrotro]]) nampidirin' ny Eorôpeana, ny fampidirana fomba fiainanana vaovao ([[toaka]], [[basy]]), ny fadringanana sy ny ady tamin' ny [[fanjanahantany]] anefa ny [[Teratanin' i Amerika|Amerindiana]].

Nandritra ny taonjato faha-17 sy faha-18 dia niforona tsikelikely ny Zanatany Britanika telo ambin' ny folo tany amin' ny morontsiraka atsinanana, izay hikambana ka lasa Etazonia aty aoriana. Ny fanjanahana ny tany dia niantohan' ny kômpania sy ny fametrahana dina. Nizaha zava-misy any amin' ny lohasahan' i Mississippi ny [[Frantsay (vahoaka)|Frantsay]] ary nanorina an' i Louisiana (frantsay: ''Louisiane''). Vetivety dia nanjary nifaninanana sy niadian' ny firenena mpanjanaka i [[Amerika Avaratra]]: nametraka tsikelikely ny fahamboniany ny [[Fanjakan' i Angletera]] (izay lasa [[Britaina Lehibe]] tamin' ny taona 1707 taorian' ny fanakambanana azy amin' i [[Ekôsy]]) tamin' ny fandresena amin' ny ny [[ady nifanandrinan' ny Anglisy sy ny Hôlandey]] ary avy eo tamin' ny [[Ady Fito Taona]] (1763) tamin' i Frantsa, izay namoizany ny tany fananany any atsinanan' ny Mississippi.

Ny mpifindra monina britanika sy ny [[Fivarotana andevo|varotra andevo]] no tena nampisy ny mponina. Ny andevo mainty hoditra dia niasa any amin' ny toeram-pambolena [[Paraky (zavamaniry)|paraky]] any atsimo sy niasa koa tamin' ny fampandrosoana ny [[fotodrafitrasa]]. Manodidina ny taona 1775 dia  niroborobo ny toekaren' ny zanatany telo ambin' ny folo ary nisy mponina maherin' ny roa tapitrisa tao amin' izy ireo.

=== Revôlisiôna, fahaleovan-tena, andim-panjakana vaovao (1776-1800) ===
Nandritra ny taompolo 1770 dia nitombo hatrany ny fanoheran' ny voanjo amerikana ny firenena niaviany any [[Eorôpa]]: nolavin' i [[Lôndôna|Lôndra]] tsy nomena azy ireo ny tanin' ny [[Teratanin' i Amerika|Indiana]] any andrefan' ny [[tendrombohitra Appalaches]]. Nitombo ny hetra nefa tsy nanana solontena ao amin' ny Antenimiera britanika ny olom-pirenena amerikana. Nampijaly ny mpivarotra any amin' ny morontsiraka atsinanana ny fisian' ny ampihimamba amin' ny fividianana sy ny fivarotan' ny firenena mpanjanaka (frantsay: ''exclusif colonial''). Nalefa tany Amerika ny andian-tafika vaovao ary niforona any New England sy any Philadelphia ary any Virginia ny hetsika revôlisiônera. Tamin' ny taona 1770 dia notifirin' ny miaramila britanika (izany ny fandringanana tao Boston) ny mpanao fihetsiketsehana. Tamin' ny Desambra 1773 dia natsipy sy nopotehin' ny voanjo ny entana dite tao anaty sambo (izany no atao amin' ny teny anglisy hoe ''Boston Tea Party''): nipoaka amin' izay ny ady ho an' ny fahaleovantena tamin' ny taona nanaraka.

Ny mpikomy dia nandefa solontena ho any amin' ny Kôngresy Kôntinentaly (anglisy: ''Continental Congress'') izay nankasitraka ny lahatsoratry ny Fanambaràna ny Fahaleovantenan' i Etazonia tamin' ny 4 Jolay 1776. Ity lahatsoratra ity, izay nosoratan' i [[Thomas Jefferson]], dia manambara ny fotopotony momba ny fahafahana, momba ny fitoviana ary momba ny zo hikatsaka fahasambarana. Ny Fanambaràna ny Fahaleovatena amerikana ihany koa no nanorina firenena voalohany [[Fanafahana amin' ny fanjanahantany|afaka amin' ny fanjanahantany]], na dia tsy nanaiky izany aza i [[Britaina Lehibe]] tamin' ny voalohany. I [[Marôka]] no firenena voalohany nanaiky ny fahaleovantenan' i Etazonia, tamin' ny taona 1777. Nandritra ny ady dia olona an' arivony izay tsy nivadika (anglisy: ''Loyalists'') tamin' ny fahefana britanika no nandositra an' ilay firenena. Ny tafika amerikana, izay nampian' i [[Frantsa]] (sy i [[Espaina]] ary i [[Nederlandy]]), notarihin' i [[George Washington]], dia nandresena ny Britanika tamin' ny farany; ny fifanarahana tany Paris (anglisy: ''Treaty of Paris'') dia nosoniavina tamin' ny taona 1783, izay naneken' i Britaina Lehibe ny fahaleovantenan' i Etazonia, sady namarana ny ady.

Ny Kôngresy Kôntinentaly Faharoa, izay nanamafy ny Lalàm-panorenan' ny Kônfederasiôna (anglisy: ''Articles of Confederation and Perpetual Union'') tamin' ny taona 1781, dia namolavola ny Lalàm-panorenan' i Etaznia tamin' ny Fifanarahana tao Philadelphia (anglisy: ''Philadelphia Convention'') tamin' ny taona 1787. Ity lahatsoratra ity, izay nampiana fanitsiana folo (Fanambaràna ny Zo, na ''Bill of Rights'' amin' ny teny anglisy) tamin' ny taona 1789 (nankatoavina tamin' ny tamin' ny taona 1791), dia mbola mijanona ho fototry ny demôkrasia amerikana ankehitriny. I George Washington no voafidy ho filoham-pirenena amerikana voalohany tamin' ny taona 1789. Niorina tanteraka tao an-tanànan' i Washington ny andrim-panjakana rehetra tamin' ny taona 1800.

Ny Fanambaràna ny Fahaleovantena (anglisy: ''United States Declaration of Independence'') sy ny Fanambaràna ny Zon' ny fanjakan’ i Virginia (anglisy: ''Virginia Declaration of Rights''), ary ny Fanambaràna ny Zo (anglisy: ''United States Bill of Rights'') tamin' ny taona 1789 dia nisy fiantraikany tamin' ireo izay nampandry an-tsoratra ny Fanambaràna ny Zon'  Olombelona sy ny an' ny Olom-pirenena tamin' ny taona 1789 (frantsay: ''Déclaration des droits de l'homme et du citoyen de 1789''). Tamin' ny taonjato faha-19 sy faha-20 dia nanao môdely an' io lahatsoratra io koa ny mpitarika ny fitakiana fahaleovantena toa an' i [[Ho Chi Minh]] tay [[Vietnamy]] nandritra ny [[fanafahana amin' ny fanjanahantany]].

=== Fahazoana ny tany andrefana sy fampandrosoana ny indostria ary fiafaran' ny fanandevozana (1800-1917) ===
Ny tantara amerikana tamin' ny taonjato faha-19 dia voamariky ny zava-nitranga lehibe efatra: ny fakana ny tany any Andrefana, ny fanandevozana any atsimo, ny fandrosoan' ny indostria ary ny fifindra-monina.

Niitatra tsikelikely niankandrefana ny tanim-pirenena amerikana tamin' ny alalan' ny fividianana (Louisiana tamin' i [[Frantsa]] tamin' ny taona 1803, i [[Alaska]] tamin' i [[Rosia]] tamin' ny taona 1867) sy tamin' ny alalan' ny ady. Noho ny foto-pampianarana "Lahatra Miharihary" (anglisy: "''Manifest Destiny''") sy ny "petra-kevitra momba ny sisintany" miitatra hatrany (anglisy: "''Frontier Thesis''"), dia niady tamin' ny [[Teratanin' i Amerika|Amerindiana]] ny Amerikana ary niitatra miankandrefana ny taniny. Ny ady tamin' i [[Meksika]] (1846-1848) sy ny fifanarahana tao Guadalupe Hidalgo dia nitarika ny fanakambanana an' i [[Texas]] sy i [[Kalifornia|Califoria]] amin' i Etazonia. Ny fifanarahana tao Oregon (1846) dia namaritra ny sisintany eo anelanelan' i [[Kanada]] sy i Etazonia any andrefan' ny [[Tendrombohitra Be Vatolampy]]. Nanafaingana ny fanjanahan-tany fotsy teo amin' ny tany Andrefana ny firohotana mankany amin' ny itrandrahana [[volamena]] (anglisy: ''Gold rush''; frantsay: ''ruée vers l’or'') tamin' ny tapaky ny taonjato faha-19. Tamin' ny taona 1859, ny fahitana ireo lalam-bolafotsy ambany tany lehibe indrindra teo amin' ny tantara dia niteraka firohotan' ny olona maro tany Nevada, tao amin' ny toeram-pitrandrahana [[volafotsy]] ao Comstock Lode.

Farany, ny fanamboarana ny [[lalamby]] miampita kôntinenta voalohany (taona 1869) dia nanamora ny fampidirana tany vaovao. Ny fahazoana ny tany Andrefana dia nifarana tamin' ny fandripahana olona tao Wounded Knee (taona 1890), sy ny fampidirana an' i [[Haoay|Hawaii]] (1898) sy an' i [[Arizona]] (taona 1912) ho isan' i Etazonia.

Nofoanana teo amin' ny ambaratonga federaly tamin' ny taona 1808 ny [[Fivarotana andevo|varotra andevo]] mainty hoditra ary nofoanan' ireo fanjakana ao Avaratra ny fanandevozana teo anelanelan' ny taona 1777 sy 1804, nefa nanohy niaro an' io fanao io ny tompon' ny tany fambolena midadasika any Atsimo. Teo anelanelan' ny taona 1801 sy 1815 ny ady roa tamin' ireo [[fanjakana barbareska]] (tanin’ ny [[Empira Ôtômàna|Ôtômana]] nefa tsy voafehiny) mba hiarovana ny sambo amerikana amin' ny [[Asan-jiolahin-tsambo|jiolahin-tsambo]] barbareska izay misambotra ireo sambo ireo sy nanandevo ny tantsambo, ireo no ady voalohany nataon' i Etazonia ivelan' ny taniny.

Tamin' ny taona 1860, i [[Abraham Lincoln]], kandidan' ny antoko manohitra ny fanandevozana, dia nandresy tamin' ny fifidianana filoham-pirenena: fanjakana mpanankasitraka ny fanandevozana fito no niala ary namorona ny ''Confederate States of America''. Ny ady tao Fort Sumter (Avrily 1861) dia nanamarika ny fiandohan' ny ady an-trano fisaraham-bazana izay nahafaty olona 970 000 (3 % n' ny mponina amerikana), anisan' izany ny miaramila miisa 620 000. Nifarana ny ady tamin' ny taona 1865, izay nandresen' ny fanjakana any Avaratra, mpiaro ny varotra anatiny sy mpandala ny fitoviana eo anatrehan' ny lalàna, nanoloana ny fanjakana any Atsimo, izay mpankasitraka ny fifanakalozana ara-barotra malalaka sy ny fanandevozana.

Taorian' io fandresena io dia nisy fanitsiana telo tamin' ny [[Lalàmpanorenana|lalàm-panorenana]] nolaniana mba hanafoanana ny [[fanandevozana]], hanafahana ny andevo efatra tapitrisa, hanomezana azy ireo ny zom-pirenena sy ny zo hifidy. Saingy ny "lalàna Jim Crow" (anglisy: ''Jim Crow Laws'') dia nampiditra ny fanavakavaham-bolon-koditra tany Atsimo, izay nanank-kery hatrany amin' ny taompolo 1950 sy 1960. Ny ady fisaraham-bazana koa dia nisy fiantraikany tamin' ny fanamafisana ny fahefana federaly.

Nanomboka tamin' ny taompolo 1850 ny fampandrosoana ny indostria. Niteraka korontana tamin' ny firafitry ny mponina sy ara-toekarena ary ara-tsôsialy izany. Nihamaro sy nihalehibe haingana ny tanàn-dehibe amerikana. Nihafaingana sy niseho amin' ny fomba isan-karazany ny [[fifindra-monina]]. Tamin' ny faran' ny taonjato faha-19 sy ny fiandohan' ny taonjato faha-20, ny revôlisiôna indostrialy faharoa dia nisehoan' ny fiarahamonina anjakan' ny [[fanjifana]] sy ny [[fiarakodia]]. Ny trano mijoalajoala (anglisy: ''skyscrapers'') voalohany dia naorina tao afovoan-tànan' i [[Chicago]] sy i [[New York]].

Ny gazety an-tsoratra dia tafiditra tan-tranon' ny tokantrano maro noho ny fanontana lehibe azo natao vokatry ny famoronana milina mihodinkodina.

Nandresy tamin' ny ady nifanaovany tamin' i [[Espaina]] i Etazonia tamin' ny taona 1898: lasza teo ambany fifehezan' i Washington i [[Pôrtô-Rikô|Pôrtô Rikô]] sy i [[Filipina]], ary i [[Kioba|Kiobà]] dia lasa [[prôtektôrata]]<nowiki/>n' i Etazonia.

'''Famintinana'''

Toa izao ny fivoaran' ny fahazoany ny tany[http://en.wikipedia.org/wiki/Image:USAClimates.PNG] {{Wayback|url=http://en.wikipedia.org/wiki/Image:USAClimates.PNG |date=20070926034749 }}:
* [[1798]] dia teo am-pelantanan' ny Amerikana ny faritra atsinanan' ny ony [[Mississipi (renirano)|Mississippi]] manontolo.
* [[1803]] dia novidiny avy tamin' ny [[Frantsa|Frantsay]] ny faritra lemaka andrefan' i Mississippi.
* [[1818]] notapahina niaraka tamin' ny Britanika ny tokony ho sisin-tany avaratra.
* [[1819]] nanome tany vitsy any Louisiana sy any Colorado i [[Espaina]] izay resy an' ady.
* [[1845]] nahaleo tena avy tamin' i [[Meksika]] i [[Texas]] ka nitambatra tamin' i Etazonia
* [[1846]] nomen' ny Britanika ny faritra Oregon
* [[1848]] nomen' i Meksika izay resy an' ady ny faritra misy an' i California ankehitriny
* [[1853]] novidina tamin' i Meksika ny faritra atsimon' i Arizona
* [[1857]] novidina tamin' i [[Rosia]] i Alaska
* [[1898]] nozanahina ny nosy [[Hawaii]]
* [[1898]] nomen' i Espaina izay resy an' ady ny nosy [[Pôrtô-Rikô]]
* [[1917]] novidina tamin' i [[Danemarka]] ny nosy [[Virgin Islands]] sy ireo nosy madinika manodidina azy.

=== Lasa firenena matanjaka (1914-1945) ===
Taorian' ny [[Ady Lehibe Voalohany]] (1914-1918) vao azo lazaina hoe [[firenena]] anisan' ny matanjaka eran' izao tontolo izao i Etazonia. Niharan' ny fahantrana mafy anefa izy taorian' ny taona [[1929]].  Tsy nitsahatra izany raha tsy tapitra ny [[Ady Lehibe Faharoa]] (1945). Ka nanomboka ny [[Ady Mangatsiaka]] nifanoherany tamin' ny [[Firaisana Sôvietika]].

Ny Ady Lehibe Voalohany tokoa no nanangana ny tanjak' i Etazonia; tamin' ny taonjato faha-20, i Etazonia no lasa firenena matanjaka ara-toekarena, ara-kolontsaina, ara-pôlitika ary ara-tafika voalohany eto an-tany. Tamin' ny voalohany dia firenena tsy niandany i Etazonia tamin' ny fiandohan' ny Ady Lehibe Voalohany, nanatevin-daharana ny Triple Entente tamin' ny naha filoham-pirenena an' i [[Woodrow Wilson]] ity firenena ity ary niditra an-tsehatra tamin' ny ady tamin' ny 6 Avrily 1917.

Nampitsimbadika ny fifandanjan-kery teo amin' ny ady i Etazonia. Ny Kôngresin' i Etazonia dia nandà ny hanamafy ny fifanarahana tao Versailles (1919) sy ny hampiditra ny Ligin' ny Firenena, ka tsy niala amin' ny fotokevitry ny fitokana-monina (isolationism). Ny vanim-potoana teo anelanelan' ny Ady Lehibe roa dia vanim-potoan' ny firoboroboana ara-materialy sy ara-kolontsaina, fantatra amin' ny anarana hoe "''Roaring Twenties''". Ny [[vehivavy]] ary avy eo ny [[Amerindiana]] dia mahazo zo hifidy. Fotoana fandrarana ny toaka (anglisy: ''Prohibition'') sy fametrahana ny asa vaventim-panjakana nataon' ny filoha isan-karazany (indrindra ny Tohodranon' i Hoover sy ny Tetezana Golden Gate tamin' ny taompolo 1930) koa izany.
[[Sary:FDR 1944 Color Portrait (cropped).jpg|vignette|208x208px|I [[Franklin D. Roosevelt]]]]
Ny Fahasahiranana ara-Toekarena Lehibe (anglisy: ''Great Depression''; frantsay: ''Grande Dépression'') tamin' ny taona 1929 taorian' ny fianjeran' ny Wall Street (anglisy: ''Wall Street Crash of 1929'') dia tena nahatonga ny fitomboan' ny tsy fananana asa. Ny rivotra narahim-bovoka mahery vaika (anglisy: ''Dust Bowl'') dia nisy fiantraikany goavana tamin' ny faritra atsimo amin' i Etazonia sady nampitombo ny fahorian' ny tantsaha. Voafidy tamin' ny taona 1932 i [[Franklin Delano Roosevelt]] ary nanolotra ''New Deal'' ("Fifanarahana Vaovao") hiadiana amin' ny krizy, amin' ny alalan' ny fametrahana ny fototry ny "fanjakana mpiahy" (anglisy: ''Welfare state''; frantsay: ''Etat providence''), tsy tahaka an' i [[Calvin Coolidge]] sy i [[Herbert Hoover]] filoham-pirenena teo alohany izay nanatanteraka ny pôlitikan' ny ''Laissez-faire'' ("avelao hana"), izany hoe tsy fidiran' ny fanjakana amin' ny lamina ara-toekarena. Nihena tanteraka ny tsy fananana asa nandritra ny [[Ady Lehibe Faharoa]].

Ny fanafihan' ny [[Japàna|Japôney]] tao [[Pearl Harbor]] tamin' ny 7 Desambra 1941 dia nahatonga an' i Etazonia hiditra an-tsehatra nanampy ny firenena mpiara-dia (anglisy: ''Allies''; frantsay: ''Alliés'') niady amin' ny firenena ao amin' ny "Teza" (anglisy: ''Axis''; frantsay: ''Axes''), ka namarana ny lalàn' ny tsy fiandanian' ny taona 1930 (anglisy: ''Neutrality Acts''). Ny tafika amerikana dia nanana anjara toerana lehibe amin' ny fanafahana an' i [[Eorôpa Andrefana]] sy nandritra ny ady tao Pasifika (nifanaovan' ny ''Allies'' tamin' i Japana). Tamin' ny Aogositra 1945, ny filoha [[Harry S. Truman]] dia nanapa-kevitra ny handatsaka [[bômba atômika]] roa ao amin' ny Empiran' i Japana mba hahatonga an' ity farany tsy hiady intsony. Lasa firenena matanjaka indrindra miaraka amin' ny [[Firaisana Sôvietika]] i Etazonia. Ny [[Dinan' ny Firenena Mikambana]], nosoniavina tamin' ny Jona 1945 tany [[San Francisco]], dia nametraka ny fototra ijoroan' ny [[Firenena Mikambana]], izay manatanteraka ny fihaonambeny ao [[New York]].

=== Ny Ady Mangatsiaka (1945-1991) ===
[[Sary:Harry Truman face (cropped).jpg|vignette|176x176px|[[Harry S. Truman]]]]
Ny [[Ady Mangatsiaka]] dia tsy nahitana fifandonana ara-tafika fa fifandonan-kevitra. Tao anatin' ny taona maro taorian' ny ady, i Etazonia dia lasa mpitarika ny toby kapitalista nanohitra ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]]: nanomboka amin' izay ny Ady Mangatsiaka izay nampifanandrina môdely ara-pôlitika sy ara-toekarena roa. Mba hisakanana ny fiitaran' ny [[Kômonisma|kôminisma]] amin' ny firenena hafa (anglisy: ''Containment''; frantsay: ''endiguement'') dia niditra an-tsehatra tany [[Eorôpa]] ny Amerikana tamin' ny alalan' ny [[Drafitra Marshall]] (anglisy: ''Marshall Plan''; frantsay: ''Plan Marshall'') - famatsiam-bola ny fanarenana ny firenena eorôpeana taorian' ny ady, sy amin' ny alalan' ny fametrahana miaramila ao an-drenivohitr' i [[Alemaina]] nandritra ny fanakanan' ny [[Firaisan' ny Repoblika Sôsialista Sôvietika|Firaisana Sôvietika]] ny fidiran' ny firenena matanjaka telo (i Etazonia sy i [[Frantsa]] ary ny [[Fanjakana Mitambatra]]) amin' ny lalana an-tanenty mankao [[Berlin]] (anglisy: ''Berlin Blockade''; frantsay: ''blocus de Berlin'') - ary ny fananganana ny [[Fikambanan' ny Fifanarahan' i Atlantika Avaratra]] (frantsay: ''Organisation du traité de l'Atlantique nord'' – OTAN, na anglisy: ''North Atlantic Treaty Organization -'' NATO) sy fametrahana miaramila any Azia ([[Ady tao Kôrea]] sy [[Ady tao Vietnamy]]).

Toy izany koa, tamin' ny taona 1949, i Truman dia nanamafy ny fanampiany ny [[firenena tsy mandroso]] hampitombo ny fari-piainan' izy ireo amin' ny alalan' ny fampandrosoana ny indostria, amin' ny alalan' ny fandraisana fanampiana ara-teknika avy any Etazonia. Nanomboka tamin' ny taona 1948, ankoatra izany, dia niaro an' i [[Israely]] ara-diplômasia sy nanome fitaovam-piadiana ho an' ity firenena ity i Etazonia, dia i Israely izay notohanany tamin' ny fananganana azy ho fialofan' ny [[Jiosy]] taorian' ny fandripahana foko (''[[Shoah]]'') nihatra taminy. I Etazonia koa dia nanomboka tamin' ny hazakazaka amin' ny fanamboarana fitaovam-piadiana sy ho eny amin' ny habakabaka (namorona ny NASA tamin' ny taona 1958, dingana voalohany teny amin' ny [[volana]] tamin' ny taona 1969). Tamin' ny taona 1962, ny krizin' ny balafomanga tao [[Kioba|Kiobà]] dia saika nampipoaka ny [[Ady Lehibe Fahatelo]] ary nitarika ho amin' ny fanaovan' i Etazonia ankivy tanteraka an' i Kiobà nofaritan' i [[John Fitzgerald Kennedy]], izay mbola manan-kery, na dia nohalefahina aza izany hatramin' izay.
[[Sary:Richard Nixon presidential portrait.jpg|vignette|189x189px|[[Richard Nixon]]]]
Ny tantara anatin' i Etazonia dia voamariky ny [[hetsiky ny Afrô-Amerikana momba ny zo sivily]] (anglisy:  ''Civil rights movement'') tamin' ny taompolo 1950 sy 1960, notarihan' ny [[Afrikana-Amerikana]] toa an' i [[Martin Luther King]] sy i [[Malcolm X]], sy ny [[tantara ratsin' i Watergate]] nahavoarohirohy ny filoha [[Richard Nixon]] tamin' ny taona 1974, izay nanery azy hametra-pialana. Ny pôlitika vaovaon' i [[Ronald Reagan]] (fantatra amin' ny anarana hoe Reaganomics), voafidy tamin' ny taona 1980, dia nahomby teo amin' ilay firenena sy tany ivelany, izay nankasitraka ny fifandraisana, indrindra amin' ny [[Firaisana Sôvietika]], sy ny fampihenana ny fitaovam-piadiana. I Etazonia dia heverina ho mpandresy tamin' ny [[Ady Mangatsiaka]] taorian' ny firodanan' ny [[Vondrona Kômonista]].

=== Tantarany ankehitriny (1991- ankehitriny) ===
[[Sary:Bill Clinton.jpg|vignette|207x207px|[[Bill Clinton]]]]
Hatramin' ny nifaranan' ny [[Ady Mangatsiaka]] sy ny faharavan' ny [[Firaisana Sôvietika]] teo anelanelan' ny taona 1989 sy 1991 dia i Etazonia no hany firenena matanjaka indrindra eran-tany.  Hita izany amin' ny alalan' ny herisetra izay azony atao izay tsy ilany fierana amin' ny [[Firenena Mikambana]]. Miditra an-tsehatra amin' ny fiakaran' ny disadisa ara-diplômatika any [[Atsinanana Afovoany|Afovoany Atsinanana]] i Etazonia, ary nandray anjara amin' ny [[Ady tao amin' ny Hoala]]. Ny vanipotona naha filoham-pirenena an' i [[Bill Clinton]] dia voamariky ny ady ao [[Iogôslavia]], ny [[raharaha Monica Lewinsky]], ny firongatan' ny "tapoaka Internet" (frantsay: ''bulle Internet''; anglisy: ''dot-com bubble'') ary ny fitohizan' ny fitomboan' ny toekarena.

Tonga teo amin' ny fitondrana i [[George W. Bush]] tamin' ny taona 2001 taorian' ny fifidianana izay anisan’ ny nahabe resaka indrindra teo amin' ny tantaran' ilay firenena, saingy fanapahan-kevitry ny Fitsarana Tampon' i Etazonia no nahafahany nandresy an' i [[Al Gore]]. Tamin' ny 11 Septambra 2001 i Etazonia dia niharan' ny fanafihan' ny [[Fampihorohoroana|mpampihorohoro]] [[Islamisma|islamista]] izay namoizana ain' olona efa ho telo arivo. Ho setrin' izany dia nanangana "ady amin' ny fampihorohoroana" tany [[Afganistàna]] ary avy eo tany [[Iràka]] ny governemanta federaly.

Tamin' ny taona 2005 dia namely ny atsimon' ilay firenena ny rivodoza Katrina, izay iray amin' ireo nandrava indrindra teo amin' ny tantara. Nanomboka tamin' ny taona 2007 dia niharan' ny krizy ara-toekarena sy ara-bola i Etazonia, vokatr' ilay atao hoe ''subprime mortgage crisis'' (frantsay: ''crise des subprimes'') ary naneni-tany izany. Bankirompitra ny orinasa lehibe toa an' i [[Lehman Brothers]] sy ny [[General Motors]].
[[Sary:Barack Obama at his Chicago Home.jpg|vignette|160x160px|[[Barack Obama]]]]
Tamin' ny taona 2008 dia voafidy ho filoham-pirenena i [[Barack Obama]] ary izy no filoham-panjakana afrikana-amerikana voalohany tao Etazonia. Ny pôlitikany dia mifanohitra amin' ny an' ny teo alohany, indrindra teo amin' ny sehatra anatiny, izay nahomby tamin' ny fanavaozana ny lamim-pahasalamana, ny drafitra fanarenana ara-toekarena ary ny fanaovana ho ara-dalàna ny [[fanambadian' ny mitovy fananahana]] taorian' ny fanapahan-kevitry ny Fitsarana Tampony.

Tamin' ny taona 2010, ny [[Hoalan' i Meksika]] sy ny morontsiraka atsimon' i Etazonia dia niparitahan' ny solitany izay ratsy indrindra nahazo ilay firenena taorian' ny fipoahan' ny toeram-pitrandrahana solitanin' ny BP. Niady tamin' ny [[fanjakana islamika]] tany [[Iràka]] sy tany [[Siria]] indray tany [[Afovoany Atsinanana]] i Etazonia tamin' ny taona 2014; roa taona taty aoriana dia voafidy ho filoha i [[Donald Trump]]. I [[Joe Biden]] no nandimby azy tamin' ny taoa 2021.

== Jereo koa ==

* '''Firenena ao Amerika:''' [[Antigoa-sy-Barboda]] - [[Arjentina]] - [[Bahamasy]] - [[Barbady]] - [[Belizy]] - [[Bôlivia]] - [[Brezila]] - [[Dôminika]] - [[Ekoadôra]] - [[Etazonia]] - [[Goatemala]] - [[Goiana]] - [[Grenady]] - [[Haitỳ|Haity]] -[[Hôndorasy]] - [[Jamaîka]] - [[Kanada]] - [[Kiobà|Kioba]] - [[Kôlômbia]] - [[Kôsta Rika]] - [[Meksika]] - [[Nikaragoa]] - [[Orogoay]] - [[Panamà|Panama]] -  [[Paragoay]] - [[Però]] - [[Pôrtô-Rikô|Pôrtô Rikô]] - [[Repoblika Dôminikana]] - [[Salvadôro]] - [[Santa Losia]] - [[Santa-Kity-sy-Nevisy]] - [[Santa-Vinsanta-sy-Grenadina]] - [[Silia]] - [[Sorinama]] - [[Trinite-sy-Tôbagô]] -[[Venezoela]]

* '''Kôntinenta eto an-tany:''' [[Afrika]] - [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]]) - [[Azia]] - [[Eorôpa]] - [[Ôseania]] - [[Antarktika]]

'''Lahatsoratra ilaina'''
* [[Ady Mangatsiaka]] - [[Teratanin' i Amerika]] - [[Louisiane française]] - [[Frantsa Vao|Frantsa V]]<nowiki/>[[Frantsa Vao|ao]]<nowiki/>vao - [[New York]] - [[Ady ho an' ny fahaleovantena]] - [[Faritany Amerikana|Ny fanjakana 50 any Etazonia]] - [[Jeôgrafian' i Etazonia]] - [[Tantaran' i Etazonia]] - [[Kolontsaina ao Etazonia]] - [[Fivavahana ao Etazonia]] - [[Toekaren' i Etazonia]]
{{firenena amerikana}}

{{ref}}

== Rohy Ivelany ==
* {{en}} [[:en:United States|Etazonia]]
* {{es}} [[:es:Estados Unidos|Etazonia]]

[[Sokajy:Jeografia|Firenena|Amerika avaratra|Etazonia]]
[[Sokajy:Etazonia]]