Hijery ny fangon'i Abidy grika

[[Sary:Greekalphabet.png|vignette|283x283px|Fanoratana amin' ny tarehin-tsotatra grika ny anaran' ny abidy grika amin' ny teny grika]]
Ny '''abidy grika''' (Ελληνικό αλφάβητο / ''Ellênikó alphábêto'' amin' ny [[teny grika]]) dia [[abidy]] manavaka ny [[renisoratra]]<ref name=":0"><small>F. Coulmas, ''The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems'', éd. Blackwell Publishers Ltd., Oxford, 1996.</small></ref> sy ny [[zanatsoratra]] sady ahitana [[litera]] efatra amby roapolo, izay natao hanoratana ny fiteny grika nanomboka tamin' ny taonjato faha-9 tal. J.K. hatramin' izao fotoana izao. Io ihany koa no heverina fa [[abidy]] antitra indrindra – raha ferana amin' ny famaritana voalohan' ny teny hoe ''abidy'' – satria samy manana ny evany ny feo tsirairay. 

Indreto ireo litera ireo amin' ny endriny renisoratra sy zanatsoratra: Α α, Β β, Γ γ, Δ δ, Ε ε, Ζ ζ, Η η, Θ θ, Ι ι, Κ κ, Λ λ, Μ μ, Ν ν, Ξ ξ, Ο ο, Π π, Ρ ρ, Σ σ/ς, Τ τ, Υ υ, Φ φ, Χ χ, Ψ ψ, ary Ω ω. 

Tamin' ny [[Andro Taloha]] dia nampiasaina ho an' ny fanisana amin' ny teny grika ihany koa ny litera, fa voasolon' ny [[tarehimarika arabo]] izy ireo taty aoriana. 

Avy amin' ny [[abidy fenisianina]] ny abidy grika. Tsy misy fifandraisana amin' ny [[lineary B]] na ny silabera sipriôty (na kipriôta) ilay izy. Nahatonga ny fipoiran' ny [[abidy latina]] tao [[Eorôpa]] io abidy io. Fampiasa ho eva amin' ny siansa, amin' ny anaram-boanjavatra amin' ny [[fizika]], amin' ny anaran-kintana ary fikambanam-pirahalahiana sy firahavaviana ny litera grika.

== Tantara ==
=== Fipoirana ===
Nitranga taonjato maromaro taorian' ny naharava ny sivilizasiôna misenianina (ary noho izany ny fanajanonana ny fampiasana ny lineary B) ny abidy grika. Ny lineary B dia soratra avy amin' ny lineary A izay novaina mba handikana tsara kokoa ny feon' ny teny grika voalohany. Nipoitra tany amin' ny "taonjato maizina" (taonjato faha-12 hatramin' ny taonjato faha-8 tal. J.K.) ny abidy grika fantantsika ankehitriny. Izy io dia avy amin' ny [[abidy fenisianina]] nampiana [[zanatsoratra]] izay nilaina sao tsy ho voavaky ny teny grika.

Tany am-boalohany dia tsy soratana ao amin' ny [[abidy semitika]] ny [[zanapeo]]. Amin' ny maha [[fiteny semitika]] ny fiteny fenisianina dia azo vinavinaina ny zanapeo miaraka amin' ny [[renifeo]] iray (jereo ohatra ny [[abidy hebreo]]). Amin' ny maha [[fiteny indô-eorôpeanina]] ny [[Fiteny grika|teny grika]] kosa dia ilaina ny zanatsoratra hahalalana ny fanononana ny teny iray. Navadiky ny [[Grika (vahoaka)|Grika]] ho amin' ny filany noho izany ny abidy fenisianina ka tsy maintsy arahan' ny zatsoratra iray foana ny renisoratra vao azo tononina ny [[Vanin-teny|vaninteny]] iray.

=== Zanatsoratra avy amin' ny renisoratra fenisianina ===
« Α » (''alfa''), « Ε » (''epsilôn''), « Ι » (''iôta''), « Ο » (''ômikrôn'') ary « Υ » (''opsilôn'') no zanatsoratra niaviana izay famadihana ny renisoratra semitika tsy ilaina hanoratana ny [[renifeo]] grika:

* « [[Sary:Phoenician aleph.svg|x14px]] » ([[alef]]), feo tononina an-janadela ([{{SAPI|ʔ}}]), izay nanome ny [[alfa]] ;
* « [[Sary:Phoenician he.svg|x14px]] » ([[He (litera)|he]]), izay naneho ny feo "h" ([h]), izay nanjary [[epsilôna]] ;
* « [[Sary:Phoenician yodh.svg|x14px]] » ([[Yod (litera)|yod]]), (yod), izay naneho ny feo "i" alohan-janapeo ([j]), , lasa [[iota|iôta]] ;
* « [[Sary:Phoenician ayin.svg|x14px]] » ([[Ayin (litera)|ayin]]), izay naneho ny feo am-bavatraoka [{{SAPI|ʕ}}], lasa [[ômikrôn]] ;
* « [[Sary:Phoenician waw.svg|x14px]] » ([[Vav (litera)|waw]]), izay naneho ny feo "o" mialoha zanapeo ([{{SAPI|w}}]) (vakîna mitovy amin’ny "o" malagasy na "ou" frantsay), lasa opsilôn.

Amin' ireo fitenim-paritra grika tatsinanana izay tsy nampiasa ny fanononana an-tenda ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: aspiration), ny litera « Η » (''êta'') avy amin' ny renisoratra semitika "ח" (''het'') no nampiasaina amin' ny fanoratana ny zanapeo lava "ê" ([ɛ:]); taty aoriana, dia nampiasaina handikana ny feo "ô" ([ɔ:]) ny « Ω » (''ômega'').

=== Ny renisoratra vaovao ===
Ny [[fiteny grika]] dia nampiditra ihany koa renisorAtra telo: dia ny « Φ » (''phi'') sy ny « Χ » (''khi'') ary ny « Ψ » (''psi''), natovona any amin’ ny faran’ ny abidy arakaraka ny fivoarany. Ireo renisoratra ireo dia nameno ny tsy fisian' ny "aspiration" tahaka ireo izay tsy ananan’ ny [[fiteny fenisiana]]. Tao amin’ ny fitenim-paritra andrefana, ny ''khi'' dia nampiasaina haneho ny feo [ks] (avy amin' izany ny famakiana latina ny litera "x"), ny ''psi'' naneho ny feo [kʰ]. Ny fiavian’ ireo litera ireo dia mbola iadian’ ny manampahaizana hevitra.

=== Fivoarana taty aoriana ===
Ny litera ''san'' (Ϻ) dia nampiasaina nifanolo amin' ny sigma haneho ny feo [s], ary tamin’ ny vanimpotoana klasika dia tian' ny olona kokoa ny nampiasa ny sigma noho ny ''san'', izay tsy hita intsony. Ny ''digamma'' (Ϝ), atao hoe ϝαῦ / ''waũ'', sy ny ''koppa'' (Ϟ) tamin’ ny voalohany dia tsy nampisasaina intsony koa taorian’ izany. Ny ''digamma'' dia tsy nampiasaina afa-tsy tamin’ ny fanoratana ny tenim-paritra tandrefana, ary ny ''koppa'' tsy dia nisy nilana azy loatra. Ireo endri-tsoratra ireo anefa dia tafajanona ihany ho solon’ ny tarehimarika teo amin' ny fiteny grika iôniana, ka ny litera tsirairay nanondro isa iray. Sahala amin’ izany koa ny ''sampi'' (Ϡ), izay tarehintsoratra tsy fahita matetika tao Iônia, izay nampidirina tamin’ ny fanoratana ny isa, ka naneho ny isa 900.

=== Abidy nampiraisim-bolo ===
Tamin' ny voalohany dia nisy karazany maromaro ireo atao hoe "abidy grika", ny tena nanan-danja dia ny abidy grika tandrefana sy ny abidy tatsinanana iôniana. Ity farany no lasa nanjaka. Ny abidy tandrefana dia niteraka ny abidy italika tranainy avy eo ny [[abidy latina]] nefa ny abidy grika tatsinanana no nipoiran’ ny abidy grika amin’ izao fotoana izao io. Ny tananan' i [[Atena]] (grika: ''Atenai'') dia nampiasa aloha ny abidy atika tao amin' ny taratasy ôfisialy (ara-panjakana), izay nahitana ireo litera hatramin’ ny ''alfa'' ka hatramin’ ny ''upsilon'', sy nampiasa ny ''êta'' hanamarihana ny fanononana an-tenda sahala amin' ny "h" ([[Fiteny frantsay|frantsay]]: ''aspiration'') fa tsy hanondroana ny feo [ɛ]. Tamin' ny taona 403, ny mpanoratra tao Atena dia nandray ny abidy iôniana, ary fotoana fohy taorian' io ireo karazana abidy samihafa dia nanjavona tsy nampiasaina intsony. Tamin’ izany fotoana izany, ny [[fiteny grika]] dia nosoratana avy ankavanana miankavia, nefa tamin’ ny fiandohany, dia nosoratana avy ankavia miankavanana (natodika araka izany koa ny endrik' ireo litera) na ireo zotra roa ireo mifandimby, izany no atao hoe "boustrophédon" amin’ ny teny frantsay, ka isaky ny andalana dia miova todika ny fanoratana.

=== Ny nisehoan' ny mari-tsoratra sy ny zanatsoratra ===
Tamin' ny vanim-potoana helenistika, i Aristôfanesy avy any [[Bizantioma|Bizansy]] dia nanomboka nanisy tendron-tsoratra ny litera grika – mba hahamora ny fanononana. Nandritra ny [[Andro Antenatenany]], ny fanoratana ny abidy grika dia nahitana fiovana mitovy amin' izay nahazo ny [[abidy latina]] tamin' izany fotoana izany. Ny litera ''sigma'' (σ) dia soratana ho « ς » any amin’ ny faran' ny teny, sahala amin' ny ampiasan' ny abidy latina ny « S lava » (soratana hoe « ſ ») any am-piantombohan' ny teny na eny afovoany, ary S faranteny (soratana hoe « s ») any amin' ny faran' ny teny.

=== Ny anaran' ny litera ===
Ny [[litera]] tsirairay ao amin' ny [[Abidy foinikiana|abidy fenisiana]] dia nomena anarana araka ny teny anombohan' ny feo asehon’ io litera io. Noho izany, ny ''ʾaleph'', izay midika hoe "ombilahy", dia nanome ny anarany amin’ ny litera voalohany ao amin’io abidy io, ny ''bet'' ("trano"), izay nanome ny anarany ho an’ ity litera ity, dia toy izany hatranihatrany. Ny Grika kosa, tamin’ ny fandraisana ireo litera fenisiana ireo, dia nihazona ny anarana fenisianan' ireo litera, na nanao fanovana kely: ''ʾaleph'' dia nanjary ''álpha'', ny ''bet'' nanjary ''bễta'', ny ''gimel'' nanjary ''gámma'', sns. Ireo anarana nindramina ireo dia tsy misy heviny ao amin’ ny fiteny grika. Misy kosa anefa mari-tsoratra natovon’ ny Grika na nasiany fanovana dia manana anarana izay misy heviny: ''ò mikrón'' dia midina hoe "O kely", ny ''ỗ méga'' dia midika hoe "O lehibe". Toraka izany koa ny ''è psilón'' izay midika hoe "e voatsongo".

== Abidy grika, fanononana, dikan-tsoratra ==
{| border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:center"
! rowspan="2" style="background:#ccf;" |Litera
! colspan="2" style="background:#ccf;" |Anarana
! colspan="2" style="background:#ccf;" |Fanononana
! rowspan="2" style="background:#ccf;" |Litera fenisianina niaviana
! colspan="2" style="background:#ccf;" |Dikan-tsoratra latina
|-
! style="background:#ccffff;" |Grika
! style="background:#ccffff;" |Latina
! style="background:#ccffff;" |Taloha
! style="background:#ccffff;" |Ankehitriny
! style="background:#ccffff;" |Taloha
! style="background:#ccffff;" |Ankehitriny
|-
| style="font-size:133%;" |Α α
|{{polytonic|ἄλφα}}
|[[Alpha]]
|[a] [aː]
|[a]
|[[Sary:Phoenician aleph.svg|20px|Aleph]] [[Aleph (litera fenisianina)|'Aleph]]
|a
|a
|-
| style="font-size:133%;" |Β β
|{{polytonic|βῆτα}}
|[[Beta]]
|[b]
|[v]
|[[Sary:Phoenician beth.svg|20px|Beth]] [[Beth (litera fenisianina)|Beth]]
|b
|v
|-
| style="font-size:133%;" |Γ γ
|{{polytonic|γάμμα}}
|[[Gamma]]
|[g]
|[ʝ] alohan'i [e̞] raha tsy izany [i];<br />[ɣ] any an-kafa
|[[Sary:Phoenician gimel.svg|20px|Gimel]] [[Gimel (litera fenisianina)|Gimel]]
|g
|gh, g, j
|-
| style="font-size:133%;" |Δ δ
|{{polytonic|δέλτα}}
|[[Delta]]
|[d]
|[ð]
|[[Sary:Phoenician daleth.svg|20px|Daleth]] [[Daleth (litera fenisianina)|Daleth]]
|d
|d, dh
|-
| style="font-size:133%;" |Ε ε
|{{polytonic|ἔ, ἐψιλόν}}
|[[Epsilon]]
|[e]
|[e̞]
|[[Sary:Phoenician he.svg|20px|He]] [[He (litera fenisianina)|He]]
|e
|e
|-
| style="font-size:133%;" |Ζ ζ
|{{polytonic|ζῆτα}}
|[[Zeta]]
|[dz], aoriana [zː]
|[z]
|[[Sary:Phoenician zayin.svg|20px|Zayin]] [[Zain (litera fenisianina)|Zain]]
|z
|z
|-
| style="font-size:133%;" |Η η
|{{polytonic|ἦτα}}
|[[Eta (littera)|Eta]]
|[ɛː]
|[i]
|[[Sary:Phoenician heth.svg|20px|Heth]] [[Heth (litera fenisianina)|Heth]]
|e, ē
|i
|-
| style="font-size:133%;" |Θ θ
|{{polytonic|θῆτα}}
|[[Theta]]
|[tʰ]
|[θ]
|[[Sary:Phoenician teth.svg|20px|Teth]] [[Teth (litera fenisianina)|Teth]]
|th
|th
|-
| style="font-size:133%;" |Ι ι
|{{polytonic|ἰῶτα}}
|[[Iota]]
|[i] [iː]
|[i], [j]
|[[Sary:Phoenician yodh.svg|20px|Iodh]] [[Iodh (litera fenisianina)|Iodh]]
|i
|i
|-
| style="font-size:133%;" |Κ κ
|{{polytonic|κάππα}}
|[[Kappa]]
|[k]
|[c] alohan'ny [e̞] na [i];<br />[k] raha tsy izany
|[[Sary:Phoenician kaph.svg|20px|Kaph]] [[Kaph (litera fenisianina)|Kaph]]
|k
|k
|-
| style="font-size:133%;" |Λ λ
|{{polytonic|λάμβδα}}
|[[Lambda]]
|[l]
|[l]
|[[Sary:Phoenician lamedh.svg|20px|Lamedh]] [[Lamedh (litera fenisianina)|Lamedh]]
|l
|l
|-
| style="font-size:133%;" |Μ μ
|{{polytonic|μῦ}}
|[[Mu]]
|[m]
|[m]
|[[Sary:Phoenician mem.svg|20px|Mem]] [[Mem (litera fenisianina)|Mem]]
|m
|m
|-
| style="font-size:133%;" |Ν ν
|{{polytonic|νῦ}}
|[[Nu]]
|[n]
|[n]
|[[Sary:Phoenician nun.svg|20px|Nun]] [[Nun (litera fenisianina)|Nun]]
|n
|n
|-
| style="font-size:133%;" |Ξ ξ
|{{polytonic|ξῖ}}
|[[Xi]]
|[ks]
|[ks]
|[[Sary:Phoenician samekh.svg|20px|Samech]] [[Samech (litera fenisianina)|Samech]]
|x
|x, ks
|-
| style="font-size:133%;" |Ο ο
|{{polytonic|ὄ, ὀμικρόν}}
|[[Omicron]]
|[o]
|[o̞]
|[[Sary:Phoenician ayin.svg|20px|Ain]] [[Ain (litera fenisianina)|'Ain]]
|o
|o
|-
| style="font-size:133%;" |Π π
|{{polytonic|πῖ}}
|[[Pi]]
|[p]
|[p]
|[[Sary:Phoenician pe.svg|20px|Pe]] [[Pe (litera fenisianina)|Pe]]
|p
|p
|-
| style="font-size:133%;" |Ρ ρ
|{{polytonic|ῥῶ}}
|[[Rho]]
|[r], [r̥]
|[r]
|[[Sary:Phoenician res.svg|20px|Res]] [[Res (litera fenisianina)|Res]]
|r ({{polytonic|ῥ}}: rh)
|r
|-
|<span style="font-size:133%;">Σ σ<br />ς</span> (tapitra)
|{{polytonic|σῖγμα}}
|[[Sigma]]
|[s]
|[s]
|[[Sary:Phoenician sin.svg|20px|Sin]] [[Sin (litera fenisianina)|Sin]]
|s
|s
|-
| style="font-size:133%;" |Τ τ
|{{polytonic|ταῦ}}
|[[Tau]]
|[t]
|[t]
|[[Sary:Phoenician taw.svg|20px|Tav]] [[Tav (litera fenisianina)|Tav]]
|t
|t
|-
| style="font-size:133%;" |Υ υ
|{{polytonic|ὔ, ὐψιλόν}}
|[[Upsilon]]
|[u] [uː], aoriana [y] [yː]
|[i]
|[[Sary:Phoenician waw.svg|20px|Vav]] [[Vav (litera fenisianina)|Vav]]
|u, y (anelanelan-janapeo)
|y, v, f
|-
| style="font-size:133%;" |Φ φ
|{{polytonic|φῖ}}
|[[Phi]]
|[pʰ]
|[f]
| rowspan="3" |Fiaviana tsy ifanekena
|ph
|f
|-
| style="font-size:133%;" |Χ χ
|{{polytonic|χῖ}}
|[[Chi|Khi]]
|[kʰ]
|[ç] alohan'ny [e̞] na [i];<br />[x] raha tsy izany
|ch
|ch, kh
|-
| style="font-size:133%;" |Ψ ψ
|{{polytonic|ψῖ}}
|[[Psi]]
|[ps]
|[ps]
|ps
|ps
|-
| style="font-size:133%;" |Ω ω
|{{polytonic|ὦ, ὠμέγα}}
|[[Omega]]
|[ɔː]
|[o̞]
|[[Sary:Phoenician ayin.svg|20px|Ain]] [[Ain (litera fenisianina)|'Ain]]
|o, ō
|o
|}

<br>

{|border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:center"
!rowspan="2" style="background:#ccf;"|Litera
!rowspan="2" style="background:#ccf;"|Fiteny
!colspan="3" style="background:#ccf;"|Anarana
!rowspan="2" style="background:#ccf;"|Dikan-tsorata
!rowspan="2" style="background:#ccf;"|Fanononana
|-
!style="background:#ccffff;"|amin'i Wikipedia
!style="background:#ccffff;"|amin'ny teny niaviana
!style="background:#ccffff;"|amin'ny teny grika
|-
|style="font-size:133%;"|Ϝϝ,Ͷͷ
|grika
|[[Digamma]]
|{{polytonic|ϝαῦ}}
|{{polytonic|δίγαμμα}}
|w
|{{IPA|[w]}}
|-
|style="font-size:133%;"|Ϛϛ
|grika
|[[Stigma]]
|
|{{polytonic|στίγμα}}
|st
|{{IPA|[st]}}
|-
|style="font-size:133%;"|Ͱͱ
|grika
|[[Heta]]
|
|{{polytonic|ἧτα}}
|h
|{{IPA|[h]}}
|-
|style="font-size:133%;"|Ϻϻ
|grika
|[[San]]
|{{polytonic|ϻάν}}
|{{polytonic|σάν}}
|s
|{{IPA|[s]}}
|-
|style="font-size:133%;"|Ϙϙ,Ϟϟ
|grika
|[[Koppa]]
|{{polytonic|ϙόππα}}
|{{polytonic|κόππα}}
|q
|{{IPA|[q]}}
|-
|style="font-size:133%;"|Ͳͳ,Ϡϡ
|grika
|[[Sampi]]
|
|{{polytonic|σαμπῖ}}
|ss
|{{IPA|[sː]}}, {{IPA|[ks]}}, {{IPA|[ts]}}
|-
|style="font-size:133%;"|Ϸϸ
|baktrianina
|[[Sho]]
|
|
|š
|{{IPA|[ʃ]}}
|}

== Ireo litera klasika ==
Ao amin’ ny tabilao etsy ambany no anehoana ny lisitr’ ireo litera grika fampiasa matetika, sy ny [[Abidy latina|litera latina]] mifandraika aminy ary ny litera fenisiana niaviany. Omena araka ny rafi-peo iraisam-pirenena ny fanononana ny litera tsirairay. Ny fanononana ny litera grika omena eto dia ilay fanononana araka an' i [[Erasma]]. Misy fahadisoana ampahany io fanononana io, ary any amin’ ny fianarana teny grika no tena nampiasna azy. Ny fanoninana ny litera grika amin’ ny fanononana atika tamin’ ny faran’ ny taonjato faha-5 sy tamin’ ny fiantombohan’ny taonjato faha-4 tal. J.K.

=== Fiovana endrika kely amin’ ny fanoratana ===
Ny [[litera]] sasany dia mampiseho endrika, ny ankamaroany nolovana avy tamin’ ny zanatsoratry ny [[Andro Antenatenany]]. Raha ny fampiasana azy ireo niankina tamin’ ny safidin’ ny tsirairay, nisy tamin’ ireo endrika ireo no voafehina lalàna manokana ao amin’ ny fenitra Unicode:

* ny « ϐ » dia endriky ny bêta « β » (Unicode : <code>03D0</code>);
* ny ''epsilon'' dia azo soratana hoe « ϵ » (« epsilon sarim-bolana », Unicode : <code>03F5</code>) na « ε »;
* ny ''thêta'' dia azo soratana amin’ ny fomba roa: « θ » na « ϑ », ny faharoa dia miasa matetika amin’ ny sora-tanana (Unicode : <code>03D1</code>);
* ny « ϰ » dia karazan’ ny ''kappa'' « κ » amin’ ny sora-tanana (Unicode : <code>03F0</code>);
* ny ''pi'' izay azo soratana hoe « ϖ », dia endrika ntaolon’ ny litera ''pi'' ankehiriny (π) (Unicode : <code>03D6</code>);
* ny ''rhô'' dia miseho amin’ ny endrika roa : « ρ » sy « ϱ » (Unicode : <code>03F1</code>);
* ny ''sigma'', amin’ ny fanoratana tsotra ny teny grika dia manana endrika roa : « σ » sy « ς ». Ny voalohany raha any amin’ny fanombohan’ ny teny na eny afovoany fa ny faharoa kosa raha any amin’ ny farany. Misy karazany hafa koa, dia ny « sigma misarim-bolana » (ϲ), izay avy amin’ ny fanoratana tamin’ ny [[Andro Antenatenany]] (Unicode : <code>03F2</code>);
* ny ''upsilon'' sorabaventy (Υ) dia manana endrika hafa koa: ϒ (Unicode : <code>03D2</code>);
* ny litera ''phi'' dia mety hiseho amin’ ny endrika roa, « φ » na « ϕ » (Unicode : <code>03D5</code>).

Sahala amin’ izay niseho teo amin’ ireo endriky ny litera latina, nisy karazana literana zanatsoratra izay niseho ankoatry ny tarehin-tsoratra fanontam-pirinty. Ny litera sasany dia nanana endrika hafa tanteraka amin’ ny zanatsoratra tamin’ ny [[Andro Antenatenany]] ampiasaina amin’ ny fanontana pirinty.

== Ny litera enti-manisa ==
Ireto litera manaraka ireto dia tsy isan’ ny abidy grika fampiasa matetika. Nefa izy ireo dia nampisaina nandritra ny [[Andro Taloha]] na tamin’ ny tenim-paritra grika sasany. Ny ampahany amin’ ireo litera ireo dia mbola nampiasaina amin’ ny fanoratana ny fanisana grika.

Ny ''sampi'' dia nanoratana ny renifeo mikasaoka sy kambana, izay nivoatra nankany amin’ ny endriky ny sigma kambana (-σσ-), izay maneho ny feo [sː] ao amin’ ny ankamaroan’ ny fitenim-paritra grika sy tamin’ ny fiteny atika, naneho ny [tː] (-ττ-). Ny tena fanononana azy dia mbola iadian’ ireo manampahaizana hevitra (misy ny manao hoe [ts]). Io anarany io dia mety avy amin’ ny teny grika hoe ''σαν πι'' / ''san pi'', "sahala amin’ ny ''pi'' ", noho ny fifanahafany amin’ ny litera ''pi'' (π). Ny filaharan’ ny litera eo anelanelan’ ny ''Α'' sy ny ''Τ'' dia araka ny an’ ny [[abidy fenisiana]].

== Soratra mifandrohy ==
Misy sotratra mifandrohy hita sahady tamin’ ny fotoana taloha tamin’ ny soratra fandrahina sasany, izay manakambana soritra mitsangana amin’ ny litera mifanarakarana (sahala amin’ ny Η sy Ν), mba hitsitsiana ny toerana anoratana sy hanakelezana ny fotoana hamandrahana. Ny hafa koa, toy ny rohin’ ny ''omikron'' sy ny ''upsilon'' (Ȣ) na ny fanafohezana amin’ ny hoe ϗ ny teny hoe ''καὶ'' (midika hoe « sy »), dia hita tamin’ ny [[sora-tanam-piraketana]] tamin’ ny [[Andro Antenatenany]] sady nitohy ny fampiasana azy tamin’ ireo lahatsoratra voapirinty voalohany, nefa ny fampiasana azy ireo dia nihena tamin’ ny taonjato faha-17 sy faha-18 talohan’ ny tsy nampisana azy intsony amin’ ny fanoratana ny [[Fiteny grika ankehitriny|teny grika ankehitriny]].

== Ny mari-tsoratra ==
Ao amin’ ny fanoratana marofeo ampiasaina hanoratana ny teny grika tranainy, ny zanatsoratra dia mety hitovona mari-tsoratra (famantarana) izay maneho ny tsindrim-peo sy ny fanononana an-tenda (fr.: ''aspiration'').

=== Ny tsindrimpeo na tendro ===
Misy telo karazana ny tsindrimpeo soratana na tendro (raha ny marina kokoa) tamin’ ny fanoratana ny fiteny grika tranainy:

- ny [[tendro miraika havia]] (ohatra: δαίμων / ''daímôn'');

- ny [[tendro miraika havanana]] (ohatra: καὶ / ''kaì'');

- ny tilda (ohatra: τιμῆς / ''timês'' na ''timēs'').

Tsy ny fanononana mafy ny vaninteny misy azy no ambaran’ izy ireo fa ny hahavon’ ny feo: tsindrimpeon-kaavo no filaza izany. Taty aoriana dia najary tsindrimpeon-kamafy izy ireo.

Ny fanoratana grika dia ahitana koa ny tendro roa na ''trema'' (¨) izay manambara ny fifanarakarahana [[zanapeo]] roa tsy ovana fanononona (fr.: ''hiatus'') (ohatra: ευρωπαϊκό / ''eurôpaïkó'' amin’ ny fiteny grika vaovao).

=== Ny mari-panononana an-tenda ===
Misy karazany roa ny mari-panononana an-tenda, dia ny mari-panononana an-tenda mafy sy ny mari-panononana an-tenda malefaka. Ny mari-panononana an-tenda mafy (<big>῾</big>) dia manambara tokoa ny fanononana an-tenda mifandraika amin’ ny feo [h] na ny litera « h » rehefa soratana amin’ ny litera latina (ohatra: ὑπέρ / ''hupér''). Ny mari-panononana an-tenda malefaka (<big>᾿</big>) dia manambara ny tsy fisian’ io fanononana an-tenda io (ohatra: ἐλευθερία / ''eleuthería''). Amin’ ny fanombohan’ ny teny, ny tendro sy ny mari-panononana an-tenda dia mety hitambatra eo amin’ ny zanatsoratra iray (ohatra: ἔστιν / ''éstin'', ἅπαντας / ''apantas'').

Tamin’ ny taona 1982, ny rafi-panoratana ny mari-tsoratra atao hoe “maro tendro” dia notsorina, ka nosoloana amin’ ny rafi-panoratana “tokan-tendro”, izay tsy anoratana afa-tsy tendro tokana, mahitsy na miraika havia arakaraka ny tarehin-tsoratra (police), izay manambara ny zanapeo misy tsindrimpeo (΄) (ohatra: (είναι / ''eínai''). Ny fanoratana ny mari-panononana an-tenda dia navela koa ka tsy ampiasaina intsony nanomboka tamin’ io taona io.

== Ny litera sosona sy ny zanatsoratra laha-droa ==
Ny diagrama (litera lahadroa) dia litera roa mitovy ampiasaina hanoratana feo tokana na fikambanana feo roa izay tsy mifandraika amin’ny tsirairay amin’ny litera ao amin’io fikambanana io. Ny fanoratana ny teny grika dia manana litera sosona maro, indrindra zanatsoratra sosona, izay vakina sahana amina zanapeo mifanarakaraka anaty vaninteny iray taloha nefa tsy maneho afa-tsy feo iray sahala amin’ny litera iray amin’ny fiteny grika ankehitriny. Nandritra ny vanim-potoana bizantina, ny fanao dia nanoratra ny iota sasany izay tsy tononina sady apetraka eo ambanoin’ny litera eo aloha : ny '''''ᾳ''''' sy ny '''''ῃ''''' ary ny '''''ῳ''''' ; ireo no atao hoe ''iota soratana ambany'' (na ''iota aladina'').

== Fampiasana ny tatehin-tsoratra grika amin' ny fiteny hafa ==
Ny abidy grika dia ampiasaina amin'ny teny hafa maro ihany koa. Nampiasaina amin'ny fanoratana ny teny etroska izy io, na dia novaina kely aza ny endriny, nanoratana ireo teny italika taloha koa izy ireo. Nampiasaina tao [[Afrika]] ihany koa izy io ho an' ny [[Fiteny kopta|fiteny kôpta]] izay teny fampiasa amin' ny fiangonana kristianina kôpta ao Ejipta. Nampiasa ny abidy grika voaova ihany koa ny fiteny baktrianina ([[Iràna]]). Avy amin' ny abidy grika ny [[abidy ronika]], [[Abidy gôtika|gôtika]], [[Abidy armeniana|armeniana]], [[Abidy jeôrjiana|jeôrjiana]], [[Abidy glagôlitika|glagôlitika]] ary [[Abidy sirilika|sirilika]].

Nisy litera fanampiny nampiasain’ ny Kristiana ôrtôdôksa albaney tamin’ ny taonjato faha-19 sy nampiasain’ ny Baktriana tamin’ ny taojato voalohany hatramin’ ny faha-3.

=== Tamin' ny Andro Taloha ===
Tamin' ny [[Andro Taloha]], ny ankamaroan' ny abidy tao [[Anatôlia|Asia Minora]], teo anelanelan' ny taona 800 sy 300 tal.J.K. hanoratana ny fiteny sahala amin' ny fiteny lidiana na ny fiteny frigiana, dia abidy grika nasiam-panovana madinika. Ny sasany amin’ ny fiteny paleô-balkanika. Ho an’ ny fiteny mifanakaiky aminy, sahala amin’ ny fiteny makedôniana tranainy, dia nahitana teny vitsy mitokantokana voasoratra amin’ ny abidy grika, nefa tsy nahitana lahatsoratra mitohy na iray aza. Nisy soratra voasokitra amin' ny [[fiteny gaoloà]] tao Narbonnaise, nanodidina ny taona 300 tal. J.K. izay voasoratra tamin' ny abidy grika.

Ny lahatsorara hebreo ao amin’ ny ''Heksapla'' nosoratan' i [[Ôrigenesy avy any Aleksandria|Ôrigenesy]] dia nosoratana tamin' ny litera grika. Nisy soratra voasokitra tamin' ny [[Fiteny ôsetiana|fiteny ôseta]] tamin' ny taonjato faha-10 na faha-12, hita tao Arkhyz, dia nampiasa tarehin-tsoratra grika: izany no soratra voasokitra tranainy indrindra amin’ ny fiteny ôseta.

=== Litera fanampiny ===

Maro ireo abidy izay niforona avy amin’ ny abidy grika izay nanampy litera hafa: 

* Ny abidy baktriana dia ahitana litera fanampiny iray, dia ny ''sho'' (sorabaventy: '''Ϸ''', soramadinika: '''ϸ''') izay naneho ny feo [ʃ] (« sh »). Nanoratana ny fiteny baktriana tamin’ ny Empira Koshana (taona 65-250).
* Tao amin' ireo fanjakana indô-grika sy araka ny fomba fanoratra baktriana, ireo nahita fianarana bodista na akaiky ny [[bodisma]] nefa nandray ny kolontsaina grika<ref><small>Halkias, Georgios T., "When the Greeks Converted the Buddha: Asymmetrical Transfers of Knowledge in Indo-Greek Cultures", ''Religions and Trade'',‎ 2014 ([https://www.academia.edu/5974580/When_the_Greeks_Converted_the_Buddha_Asymmetrical_Transfers_of_Knowledge_in_Indo-Greek_Cultures vakio an-tranonkala] [[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=https%3A%2F%2Fwww.academia.edu%2F5974580%2FWhen_the_Greeks_Converted_the_Buddha_Asymmetrical_Transfers_of_Knowledge_in_Indo-Greek_Cultures tahiry]])</small></ref> dia nanao lahatsoratra amin’ ny [[Fiteny sanskrity|fiteny sanskrita]] izay nosoratana tamin’ ny abidy grika nolovaina tamin’ ireo Baktriana.
* Ny abidy kôpta dia mampiasa litera valo fanampiny izay nivoatra avy amin’ ny demôtika ejipsiana. Mbola ampiasaina ao [[Ejipta]] izy ireo hanoratana ny [[fiteny kôpta]], nefa ny litera dia voasoratra amin’ ny endrika manakaiky ny sorabaventy atao madinika (frantsay: ''onciale''), izany no maha hafa endrika azy amin' ny litera grika mahazatra.
* Ny fanoratana ny [[fiteny nobiana]] tranainy tao Makoria ([[Sodana|Sodàna]] ankehitriny) dia nahitana litera avy amin’ ny abidy kôpta, ka ny roa avy amin’ ny abidy meroitika sy litera sosona ahitana ''gamma'' roa mikambana sady maneho ny feo [ŋ].

=== Vanim-potoana akaiky antsika ===

* Ny [[fiteny kopta|fiteny kôpta]] dia mampiasa abidy nivoatra avy amin’ ny abidy grika hatramin’ izao
* Ny [[Kristianisma ôrtôdôksa|Kristiana ôrtôdôksa]] tiorka dia mampiasa [[fiteny tiorka]] atao hoe karamanlidika, izay soratana indraindray amin’ ny abidy grika.
* Ny fiteny toska [[Fiteny albaney|(tenim-paritra albaney]]) dia indraindray soratana amin’ ny abidy grika, nanomboka tamin’ ny taona 1500 tany ho any<ref><small>R. Elsie, « Albanian Literature in Greek Script: the Eighteenth and Early Nineteenth-Century Orthodox Tradition in Albanian Writing », dans ''Byzantine and Modern Greek Studies'', vol. 15, n° 20, 1991.</small></ref>. Ny fanaovam-pirinty ao Moskoplisy dia nanonta lahatsoratra albaney maro tamin’ ny taonjato faha-18 tamin’ ny fampiasana ny abidy grika. Ny abidy arvanôtika dia tsy ampiasaina raha afa-tsy ao Grisia.
* Maro ireo fitenim-paritra [[Fiteny slava|slava]] tatsimo, mifanahaka amin’ ny [[Fiteny bolgariana|fiteny bolgara]] sy ny [[fiteny makedôniana]] (na masedoniana), izay nosoratana tamin’ ny endri-tsoratra grika. Ireo [[fiteny slava]] atsimo ireo dia mampiasa ny [[abidy sirilika]] nasiam-panovana ankehitriny. 
* Ny fiteny armana (na aromana) dia nosoratana tamin’ ny abidy grika. Tsy mbola misy fenitra mazava anoratana ny fiteny aromana nefa ny [[abidy latina]] no ampiasaina kokoa.
* Ny [[fiteny gagaoza]] izay [[Fianakaviam-piteny torkika|fiteny torkika]] avaratra-atsinanana ampiasain' ireo Balkana dia mampiasa ny abidy grika koa.

{|border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" style="border-collapse: collapse;text-align:center"
!rowspan="2" style="background:#ccf;"|Sary
!rowspan="2" style="background:#ccf;"|Karazana
!rowspan="2" style="background:#ccf;"|Fiteny
!colspan="3" style="background:#ccf;"|Anarana
!rowspan="2" style="background:#ccf;"|Dikan-tsorata
!rowspan="2" style="background:#ccf;"|Fanononana
|-
!style="background:#ccffff;"|amin'i Wikipedia
!style="background:#ccffff;"|amin'ny teny niaviana
!style="background:#ccffff;"|amin'ny teny grika
|-
|[[Sary:Coptic Sai-min.svg|ϣ]]
|style="font-size:133%;"|Ϣ ϣ
|Kôpta
|
|ϣαι 
|
|š
|{{IPA|[ʃ]}}
|-
|[[Sary:Coptic Fai-min.svg|ϥ]]
|style="font-size:133%;"|Ϥ ϥ
|Kôpta
|
|ϥαι 
|
|f
|{{IPA|[f]}}
|-
|[[Sary:Coptic Hai-min.svg|ϧ]]
|style="font-size:133%;"|Ϧ ϧ
|Kôpta
|
|ϧαι 
|
|ḫ
|{{IPA|[x]}}
|-
|[[Sary:Coptic Hori-min.svg|ϩ]]
|style="font-size:133%;"|Ϩ ϩ
|Kôpta
|
|ϩορι 
|
|h
|{{IPA|[h]}}
|-
|[[Sary:Coptic Dandia-min.svg|ϫ]]
|style="font-size:133%;"|Ϫ ϫ
|Kôpta
|
|ϫανϫα
|
|ḏ
|{{IPA|[ʤ]}}
|-
|[[Sary:Coptic Cima-min.svg|ϭ]]
|style="font-size:133%;"|Ϭ ϭ
|Kôpta
|
|ϭιμα
|
|c
|{{IPA|[ʧ]}}
|-
|[[Sary:Coptic Ti-min.svg|ϯ]]
|style="font-size:133%;"|Ϯ ϯ
|Kôpta
|
|τι
|
|ti
|{{IPA|[ti̯]}}
|-
|[[Sary:Coptic Ro-bar.svg|ⳁ]]
|style="font-size:133%;"|Ⳁ ⳁ
|Kôpta
|
|ⳁις νϣε
|
|ps
|{{IPA|[ps]}}
|}

== Ny abidy hafa avy amin' ny abidy grika ==
Ny abidy grika dia nipoirana abidy maro<ref name=":0" />:

* ny [[abidy latina]] izay nivoatra avy amin’ ny karazana abidy grika tandrefana;
* ny [[abidy gôtika]] izay niforona nandritra ny tapany farany tamin’ ny [[Andro Taloha]] hanoratana ny fiteny gôtika.
* ny [[abidy glagôlitika]] izay nanoratana ireo fiteny slava.
* ny [[abidy sirilika]] izay nasolo ny abidy glagôlitika hanoratana ny [[fiteny slava]] sasany.

Ny abidy grika dia heverina fa mety ho razamben’ ny [[abidy armeniana]], izay nisy fiantraikany koa teo amin’ ny endriky ny [[abidy jeôrjiana]].

== Jereo koa ==

* [[Abidy malagasy]]
* [[Abidy latina]]
* [[Abidy grika]]
* [[Abidy hebreo]]
* [[Abidy fenisiana]]
* [[Abidy sirilika]]
* [[Abidy arameana]]
* [[Abidy siriaka]]
* [[Abidy samaritana]]

== Bibliôgrafia ==
{{refbegin|30em}}
*{{cite book|last=Cook|first=B. F.|year=1987|title=Greek inscriptions|place=|publisher=University of California Press/British Museum|ref=harv}}
*{{cite book|last=Coulmas|first=Florian|title=The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems|year=1996|publisher=Blackwell Publishers Ltd.|location=Oxford|isbn=0-631-21481-X|ref=harv}}
*{{cite book|last1=Daniels|first1=Peter T|last2=Bright|first2=William|year=1996|title=The World's Writing Systems|publisher=Oxford University Press|ref=harv}}
*{{cite journal|last=Elsie|first=Robert|year=1991|title=Albanian Literature in Greek Script: the Eighteenth and Early Nineteenth-Century Orthodox Tradition in Albanian Writing|journal=Byzantine and Modern Greek Studies|volume=15|issue=20|url=[http://www.elsie.de/pdf/articles/A1991AlbLitGreek.pdf A1991AlbLitGreek.pdf]|ref=harv|access-date=2015-05-10|archivedate=2020-04-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20200428032127/http://www.elsie.de/pdf/articles/A1991AlbLitGreek.pdf|deadurl=yes}}
*{{cite book|last=Hinge|first=George|year=2001|title=Die Sprache Alkmans: Textgeschichte und Sprachgeschichte|publisher=University of Aarhus|type=Ph.D.|ref=harv}}
*{{cite book|last1=Holton|first1=David|first2=Peter|last2=Mackridge|first3=Irini|last3=Philippaki-Warburton|title=Grammatiki tis ellinikis glossas|place=Athens|publisher=Pataki|year=1998|ref=harv}}
*{{cite book|last=Horrocks|first=Geoffrey|year=2006|title=Ellinika: istoria tis glossas kai ton omiliton tis|location=Athens|publisher=Estia}} [Greek translation of ''Greek: a history of the language and its speakers'', London 1997]
*{{cite book|last=Johnston|first=A. W.|year=2003|title=The alphabet|encyclopedia=Sea Routes from Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean 16th – 6th c. B.C.|editor1-last=Stampolidis|editor1-first=N.|editor2-last=Karageorghis|editor2-first=V|pages=263–276|place=Athens|publisher=Museum of Cycladic Art|ref=harv}}
*{{cite journal|last=Kristophson|first=Jürgen|year=1974|title=Das Lexicon Tetraglosson des Daniil Moschopolitis|journal=Zeitschrift für Balkanologie|volume=10|issue=|pages=4–128|ref=harv}}
*{{cite book|last1=Liddell|first1=Henry G|last2=Scott|first2=Robert|year=1940|title=A Greek-English Lexicon|location=Oxford|publisher=Clarendon|url=http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3atext%3a1999.04.0057|ref=harv}}
*{{cite book|last=Macrakis|first=Stavros M|year=1996|chapter=Character codes for Greek: Problems and modern solutions|editor-last=Macrakis|editor-first=Michael|title=Greek letters: from tablets to pixels|location=Newcastle|publisher=Oak Knoll Press|page=265|ref=harv}}
*{{cite book|last1=Mazon|first1=André|last2=Vaillant|first2=André|year=1938|title=L'Evangéliaire de Kulakia, un parler slave de Bas-Vardar|series=Bibliothèque d'études balkaniques|volume=6|issue=|place=Paris|publisher=Librairie Droz|pages=|ref=harv}} – selections from the Gospels in Macedonian.
*{{cite journal|last=Miletich|first=L.|year=1920|title=Dva bŭlgarski ru̐kopisa s grŭtsko pismo|journal=Bŭlgarski starini|volume=6|ref=harv}}
*{{cite book|last=Murdoch|first=Brian|year=2004|chapter=Gothic|title=Early Germanic literature and culture|pages=149–170|editors=Brian Murdoch and Malcolm Read|location=Woodbridge|publisher=Camden House}}
*{{cite book|last=Peyfuss|first=Max Demeter|year=1989|title=Die Druckerei von Moschopolis, 1731–1769: Buchdruck und Heiligenverehrung in Erzbistum Achrida|place=|publisher=Böhlau Verlag|series=Wiener Archiv für Geschichte des Slawentums und Osteuropas|volume=13|ref=harv}}
*{{cite web|last=Sims-Williams|first=Nicholas|year=1997|url=http://www.gengo.l.u-tokyo.ac.jp/~hkum/bactrian.html|title=New Findings in Ancient Afghanistan – the Bactrian documents discovered from the Northern Hindu-Kush|ref=harv|accessdate=2015-05-10|archivedate=2007-06-10|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070610192252/http://www.gengo.l.u-tokyo.ac.jp/~hkum/bactrian.html}}
*{{cite book|last=Swiggers|first=Pierre|year=1996|title=Transmission of the Phoenician Script to the West|encyclopedia=The World's Writing Systems|editor1-last=Daniels|editor2-last=Bright|place=Oxford|publisher=University Press|pages=261–270|ref=harv}}
*{{cite book|last=Stevenson|first=Jane|year=2007|chapter=Translation and the spread of the Greek and Latin alphabets in Late Antiquity|editor=Harald Kittel et al.|title=Translation: an international encyclopedia of translation studies|volume=2|location=Berlin|publisher=de Gruyter|pages=1157–1159|ref=harv}}
*{{cite book|last=Thompson|first=Edward M|year=1912|title=An introduction to Greek and Latin palaeography|location=Oxford|publisher=Clarendon|ref=harv}}
*{{cite book|last=Woodard|first=Roger D.|year=2008|chapter=Attic Greek|editor-first=Roger D.|editor-last=Woodard|title=The ancient languages of Europe|location=Cambridge|publisher=University Press|pages=14–49|ref=harv}}
{{refend}}

== Rohy ivelany ==
* [http://opoudjis.net/unicode/unicode.html Unicode] {{en icon}}

== Loharano ==
<references />

{{Vangovango}}

[[Sokajy:Abidy]]