Hijery ny fangon'i Repoblika Demôkratikan' i Kôngô

{{Infobox pays<!-- reste à placer les codes lua pour le Tchiluba et sw pour le Swahili -->
| nom_local1=République démocratique du Congo | langue1=fr |
| nom_local2=Repubilika ya Kongo Demokratiki  | langue2=kg |
| nom_local3=Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo | langue3=sw |
| nom_local4=Republiki ya Kongó Demokratiki  | langue4=ln |
| nom_local5=Ditunga dia Kongu wa Mungalaata  | langue5=lua |
| nom_malgache=Repoblika Demôkratikan' i Kôngô
| de=de%20
| image_drapeau=Flag of the Democratic Republic of the Congo.svg
| lien_drapeau=Drapeau de la République démocratique du Congo
| image_blason=Coat_of_arms_of_the_Democratic_Republic_of_the_Congo.svg
| lien_blason=Armoiries de la République démocratique du Congo
| image_carte=LocationCongoDemocraticRepublicofthe.svg
| devise=« Justice, Paix et Travail »
| langues_officielles=[[fiteny frantsay]] <br />([[fiteny lingala]], [[fiteny kikôngô]], [[fiteny soahily]] ary [[fiteny tsiloba]] dia&nbsp;manana ny satan' ny &nbsp;[[fitenim-pirenena]]) 
| capitale=[[Kinshasa]]
| coordonnées_capitale=4° 24' S, 15° 24' E
| lien_villes=Tanàna ao amin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô
| titre_plus_grande_ville=Tanàna lehibe indrindra
| plus_grande_ville=[[Kinshasa]]
| type_gouvernement=[[Repoblika]]
| titres_dirigeants=[[Filoha ny Kongo|Filoha]]<br />&nbsp;- [[Piraiministra]] |
| noms_dirigeants=[[Félix Tshisekedi]]<br /> [[Jean-Michel Sama Lukonde]]
| superficie_rang=12
| superficie_totale=2 345 000
| pourcentage_eau=3,3 %
| population_rang=18
| population_totale={{formatnum:66514504}}
| population_année=2008
| densité=27
| type_indépendance=Avy amin'ny [[Belzika]]
| pays_indépendance= 
| date_indépendance=[[30 Jiona]] [[1960]]
| pays frontaliers={{SUD}}{{-}}{{ANG}}{{-}}{{ZAM}}{{-}}{{TAN}}{{-}}{{CAF}}{{-}}{{CGO}}{{-}}{{UGA}}{{-}}{{BDI}}{{-}}{{RWA}}
| gentilé=Kôngôley
| IDH=
| IDH_année=
| IDH_catégorie=
| IDH_rang=
| monnaie=[[Franc Kôngôley]]
| code_monnaie=CDF
| fuseau_horaire= +1 et +2
| hymne_national=[[Debout Congolais]]
| domaine_internet=.cd
| indicatif_téléphonique=243
| [[Fichier:Cg-map.png]]
|}}
Ny '''Repoblika Demôkratikan' i Kôngô''' dia firenena ao [[Afrika Afovoany]]. Izy no firenena ao [[Afrika]] ngeza indrindra eo aorian' i [[Aljeria]]; izy koa no firenena ngeza indrindra sy be mponina indrindra ao Afrika Afovoany. Iantsoana azy koa ny hoe '''''Kôngô-Kinshasa''''' mba tsy hifangaroany amin' i [[Repoblikan' i Kôngô|Kôngô-Brazzaville]]. I [[Kinshasa]] no renivohiny, avy eo no niavian' ilay anarana hoe Kôngô-Kinshasa. Atao hoe '''[[Mponina ao amin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô|Kôngôley]]''' na '''[[Mponina ao amin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô|Kinôkôngôley]]''' ny vahoakan' io firenena io. I [[Zaira]] koa no anaran' io firenena io tamin' ny [[1971]] hatramin' i [[1997]], teo izy niova ''Repoblika Demôkratikan' i Kôngô''. Ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô no firenena be mponina indrindra ao amin' ny [[Fikambanana Iraisam-pirenena ny Frankôfônia|fikambanan' ny firenena miteny frantsay]] eo alohan' i [[Frantsa]]. 

Manamorona ity firenena ity ny [[Repoblikan' i Kôngô]] ao andrefana, ny [[Repoblikan' i Afrika Afovoany]] ao avaratra, i [[Sodàna Atsimo]] ao avaratra-atsinanana, i [[Oganda]] ao atsinanana-avaratra-atsinanana, i [[Roanda]] sy i [[Borondy]] ao atsinanana, i [[Tanzania]] (eo amin' ny [[Farihy Tanganyika]]) ao atsinanana-atsimo-atsinanana, i [[Zambia]] ao atsimo-atsimo-atsinanana, i [[Angôla]] ao atsimo-atsinanana, i Cabinda any Angôla ao andrefana, ary ny [[Ranomasimbe Atlantika|Ranomasimbe Atlantika Atsimo]]. 

[[Fanjanahan-tany belza|Zanatany belza]] taloha i Kôngô izay nahazo fahaleovan-tena tamin' ny taona 1960. Tamin' ny 1971 izy dia nitondra ny anarana hoe  [[Zaira]], avy eo ny hoe Repoblika Demôkratikan' i Kôngô tamin' ny taona 1997. 

Vondrom-poko anjatony maro no mandrafitra ny mponina ao amin' ilay firenena; ny fiteny frantsay no [[fiteny ôfisialy]] ary [[Fianakaviam-piteny banto|fiteny banto]] efatra ([[fiteny lingala]], [[fiteny kikôngô-ia-leta]] (antsoina koa hoe “kikôngô” ivelan' ny Kôngô-Afovoany), ny [[fiteny soahily]] ary ny [[fiteny tsiloba]]) no manana ny satan' ny fitenim-pirenena. Ny toekarena dia mifototra indrindra amin' ny [[seha-pihariana voalohany]] ([[fambolena]] sy [[Fitrandrahana herena an-kibon' ny tany|fitrandrahana]]). 

== Tantara ==
Ny [[tantaran' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]] dia voamariky ny fisian' ny fanjakana maro madinidinika tany aloha, ny fahatongavan' ny Eorôpeana, ny [[fivarotana andevo]], ny [[Fanjanahantany|fanjanahan-tany]] belza, ny [[Fahaleovantena|fahaleovan-tena]], ny [[ady an-trano]], ny [[fanonganam-panjakana]], ny fitsabahan' ny firenena mpifanolo-bodirindrina, ary ny fizorana mankany amin' ny [[demôkrasia]].[[Sary:Congo Rep Dem carte.gif|vignette|Sarin-tanin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô ]]
=== Talohan' ny fanjanahan-tany ===

==== Mponina voalohany ====
Efa nisy olona ity faritra ity tamin' ny 200&nbsp;000 taona tal. J.K. Ny lemaka midadasika kôngôley tamin’ izany fotoana izany dia rakotry ny ala tsy nisy nanimba. Tany amin’ ny taonarivo faharoa dia nisy mpamboly [[Banto (vahoaka)|banto]], avy any amin' ny faritra eo anelanelan' ny tapany atsinanan' i [[Nizeria]] sy ny Grassfields any [[Kamerona]], hatramin' ny 2600 tal. J.K., niditra tao amin’ io faritra io ka niorim-ponenana amin’ ny morontsiraka sy teny amin’ ny lembalemba atsinanana sy atsimo, ka teny izy ireo no nanangana fiarahamonina tarihin’ ny lehibem-poko.

Nisy ny fanjakà-mpanjaka niorina koa teo anelanelan' ireo taonjato voalohany taor. J.K. sy ny taonjato faha-15, ka ny lehibe indrindra amin' ireo dia ny Fanjakan' i Loba (''Luba'') sy ny Fanjakan' i Londa (''Lunda'') ary ny fanjakan' i Kôngô (''Kongo''). Tamin’ ny taona 1482 dia nifandray voalohany tamin’ ny fanjakà-mpanjaka banto tao Kôngô (''Kongo'') ny Pôrtogey.

==== Fiitaran' ny fanjakà-mpanjaka ====
Rehefa tonga tamin’ ny tampon’ ny heriny ny fanjaka-mpanjaka dia niitatra mankany amin’ ny faritra misy an’ i [[Angôla]] sy [[Gabôna]] ankehitriny. Tamin’ ny taona 1489 dia nisy masoivohon’ i Kôngô (''Kongo'') namangy ny mpanjakan’ i [[Pôrtogaly]], ary tamin’ ny taona 1490 dia nisy misionera fransiskana sy mpanao taozavatra pôrtogey niorim-ponenana tao amin’ io faritra io. Tonga koa ny [[Zezoita]] ka nampiova ho amin' ny [[fivavahana kristiana]] ny mpanjaka sy ny vahoakan' ny fanjkakan' i Kôngô. Nihalefy hery, avy eo rava anefa izany fanjakana izany, ary nitodi-doha tany [[Angôla]], izay tsy dia nahitana fanoherana ny [[fivarotana andevo]], ny Pôrtogey.

==== Ny faharavan' ny Empira Londa ====
Tamin’ ny taonjato faha-16, ireo Loba (''Luba'') dia nanorina ny Empira Londa (''Lunda'') tao atsimo, izay niroborobo vokatry ny fandrosoan’ ny raharaham-barotra teo anelanelan’ ny [[ranomasimbe Atlantika]] sy [[Ranomasimbe Indiana|Indiana]]. Nizarazara ho fanjaka-mpanjaka maro izany Empira izany tamin’ ny taonjato faha-17. Ny [[fivarotana andevo mainty hoditra]] dia niely tao amin’ ny faritra Bas Kasaï sy tany [[Katanga]]. Tamin’ ny taonjato faha-19 dia nandroso indrindra ny fivarotana olona tao amin’ ny faritra avaratra. Ny fidiran’ ny Eorôpeana tao dia efa taty aoriana, nitoetra tany amin’ny morontsiraka hatrany mantsy ny Eorôpeana.

==== Fahazoan' i Stanley fahefana feno tao Congo ====
Tamin’ ny taona 1874 hatramin’ ny 1877 dia nizaha ny oniny [[Congo (ony)|Congo]] ilay mpijery tany britanika atao hoe [[Henry Morton Stanley]]. Nanorina ny ''Association internationale africaine'' (AIA) tamin’ ny taona 1876 ny mpanjakan’ ny [[Belzika|Belza]] atao hoe [[Leopold II, mpanjakan'i Belzika|Léopold II]]. Niady tamin' ny fanandevozana ity fikambanana ity sady nanan-tanjona momba ny fikarohana ara-tsiansa. Nifanaraka tamin'ny tompon-tany i Stanley mba hahafahany mahazo tany sy mitrandraka ny haren' ilay faritra. Nanorina tobim-barotra maro i Stanley, ka anisan’ izany i [[Stanleyville]] sy i [[Léopoldville]].

=== Ny fanjanahan-tany belza ===

==== Ny Fanjakana Mahaleotenan' i Congo ====
Nisy ny fanjakana, anisan’ izany i [[Frantsa]] sy i [[Pôrtogaly]], izay nilaza ho manana tany tao amin’ io faritra io, ka ny fivoriam-be natao tao [[Berlin]] tamin’ ny taona 1885 no nanaiky ny maha masi-mandidy ny mpanjaka [[Leopold II, mpanjakan' i Belzika|Léopold II]] amin’ ny ampahany be amin’ ny lemaka tondrahan’i Congo sy ny faritra ivoahan’ ity ony ity any amin’ ny ranomasina.

Nanao ampihi-mamba ny fivarotana [[fingotra]] sy [[vangin' elefanta]] ilay Fanjakana Afak' i Congo (''Etat libre du Congo''). Nandroso ny fitaterana entana amin’ ny alalan’ ny filanjana. Tamin’ ny taona 1897 dia nampidirina tao amin’ io faritra io ny [[asa an-tery vozona]]. Izany fanararaotana izany, sy ny taham-pahafatesana mbony nateraky ny filanjana entana, dia nampihetsi-po ny mpanara-baovao, ka nisy ny fampielezan-kevitra avy ao amin’ ny [[Fanjakana Mitambatra]] ([[Britaina Lehibe]]) izay nanameloka izany fanararaotana nataon’ ny fitondran’ i [[Leopold II, mpanjakan' i Belzika|Léopold II]] izany.

==== Lasa fananan' i Belzika ====
Tamin’ ny taona 1908 dia lanin’ ny Antenimiera belza ny hampiankina ny Fanjakana Afak’ i Congo tamin’ ny mpanjakan’ ny Belza, ka nanjary fananan’ i Belzika amin’ izay izany tany izany. Nandritra ny [[Ady Lehibe Voalohany]] dia niady niaraka tamin’ ny miaramilan' ny  firenena mpiara-dia (''Alliés'') ny andian-tafika kôngôley ka nahazo ny ampahany amin’ ny faritr’ i Tanganyika (i [[Tanzania]] ankehitriny) sy nahazo koa an’ i [[Roanda-Orondy]] (''Ruanda-Urundi''), tany fehezin’ ny [[Alemaina|Alemàna]], izay napetraka eo ambany fitantantan’ i Belzika araka ny alalana nomen’ ny Fikambanan’ ny Firenena (''Société des Nations'') tamin’ ny taona 1919.

=== Fitakiana fahaleovan-tena ===

==== Fitakiana fahaleovan-tena ====
Tamin’ ny taona 1955, raha nitombo ny fitakiana [[fahaleovan-tena]] nataon’ ny ''Association des Bakongos'' (Abako) naorin’ i [[Joseph Kasa-Vubu]] dimy taona tany aloha, sy ny ''Conscience africaine'' izay naorina tamin’ ny taona 1951, dia nivoy ny amin’ ny atao hoe "Fianakaviambe belgô-kôngôley" (''Communauté belgo-congolaise'') i [[Baudouin, mpanjakan' i Belzika|Baudouin I]]. Nandroso paikady hanomanana olomanga kôngôley amin’ ny asan’ ny fanaovan-draharaham-panjakana ny governemanta belza.

==== Tsy fifanarahan' ny mpitaky fahaleovan-tena ====
[[Sary:LumumbaBrussel1960.jpg|vignette|[[Patrice Lumumba]], 1960]]
Taorian’ ny fandrarana ny fivorian’ ny ''Association des Bakongos'' dia nisy fihetsiketsehana nipoaka tao [[Léopoldville]] tamin’ ny volana Janoary 1959, nanambara ny hanaovana fifidianana an-toerana ny governemanta belza. Nitombo ny tsy fitovian-kevitra teo amin’ ireo fikambanana ara-pôlitika, ka ny sasany, toa ny ''Mouvement national congolais'' (MNC) notarihin’ i [[Patrice Lumumba]], dia nankasitraka ny hisian’ ny lalàm-panorenana mandala ny fanjakana federaly, ny hafa kosa, toa ny ''Association des Bakongos'' (Abako) izay notarihin’ i [[Joseph Kasa-Vubu]] sy ny ''Confédération des associations katangaises'' (Conakat) dia nitaky ny hananganana fanjakana kônfederaly.

Nisy ny latabatra boribory tany [[Brussel|Bruxelles]] nivorian’ ny mpitarika ny antoko pôlitika kôngôley sy ny olombe ara-drazana ary ny solontenan’ ny governemanta belza, tamin’ ny volana Janoary sy Febroary 1960. Tamin’ izany no nandraiketana tamin’ ny 30 Janoary 1960 ny fahaleovan-tenan’ i Kôngô. Tsy nanapaka momba ny hisafidianana ny [[federalisma]] na tsia anefa ny Lalàna Fototra nankatoavina taty aoriana.

=== Ny fitondran' i Kasavubu ===

==== I Kasavubu no filoham-pirenena ====
Tamin’ ny volana Mey 1960, ny fifidianana, izay nahazoan’ ny  ''Mouvement national congolais'' (MNC) tarihin’ i [[Patrice Lumumba]] fandresena, dia nanome ny toeran’ ny filoham-pirena an’ i [[Joseph Kasa-Vubu]], taorian’ ny fanambaràna ny fahaleovan-tena tao [[Léopoldville]] tamin’ ny 30 Jona 1960. Nihamaro ny herisetra, ary nikomy ny tafika kôngôley. Mba hamerenana ny filaminana sy hiarovana ireo Eorôpeana nitoetra tao Kôngô dia nanatevina ny tafika belza ny andian-tafika avy any [[Belzika]]. Neritreretin’ ny mponina ho fiverenan’ ny [[Fanjanahan-tany|mpanjana-tany]] indray izany.

==== Ny fisaraham-bazan' i Katanga ====
Nitombo ny korontana rehefa nanambara ny fahaleovan-tenan’ ny faritanin’ i [[Katanga]] i [[Moïse Tshombé]] izay notohanan’ ny ''Union minière'' ka nangataka ny fanampian’ ny miaramila belza, tamin’ ny 11 Jolay 1960. Namaly ny antson’ ny piraiminisitra [[Patrice Lumumba]] ny [[Filankevi-pilaminan'ny Firenena Mikambana|Filankevi-pilaminana]] (''Conseil de sécurité'') ao amin’ ny [[Firenena Mikambana]] ka nitaky ny hialan’ ny Belza sady nanapa-kevitra handefa ny [[Satro-Manga]] (tafiky ny Firenena Mikambana) mba hamerina ny filaminana ao Kôngô. Nisolo miandalana ny tafika belza ny tafiky ny Firenena Mikambana nefa tsy niditra an-tsehatra mivantana. Noho izany dia nitodi-doha tany amin’ ny [[Firaisana Sôvietika]] i Patrice Lumumba.

==== Ny nahafatesan' i Patrice Lumumba ====
Tamin’ ny 5 Septambra 1960 dia nanambara ny fanesorany an’ i [[Patrice Lumumba]] tsy ho piraiminisitra ny filoha [[Joseph Kasa-Vubu]]. Tamin’ io fotoana io ihany koa no nanonganan’ i Patrice Lumumba an’ i Joseph Kasa-Vubu. Ny tafika kôngôley notarihin’ i [[Mobutu Sese Seko]], izay mpomba an’ i Joseph Kasa-Vubu, no naka ny governemanta. Tamin’ ny 29 Septambra 1960 dia namindra ny fahefany tamin’ ny governemanta vonjimaika notarihin’ i Mobutu Sese Seko i Joseph Kasa-Vubu. Nosamborina sy nogadraina i Patrice Lumumba, avy eo novonoina tamin’ ny 17 Janoary 1961, tany amin’ ny faritanin’ i [[Katanga]].

==== Fitsaharan' ny fisaraham-bazan' i Katanga ====
Tamin’ ny volana Janoary 1961 dia nanangana governemanta vonjimaika vaovao i [[Joseph Kasa-Vubu]], ka nisy mpikambana avy ao amin’ ny Antenimiera taloha izany (isan’ izay i [[Joseph Ileo]] izay notendrena ho piraiminisitra). Ireo mpomba an’ i [[Patrice Lumumba]] kosa dia nanao toraka izany tany [[Léopoldville]] (ka i Gisega no piraiminisitra). Tamin’ ny faran’ ny taona 1961 dia namely ny tafik’ i [[Moïse Tshombé]] ny tafiky ny [[Firenena Mikambana]] sy ny tafika kôngôley. Nanao fifampiraharahana hampitsaharana ny ady eo amin’ ny tafika misatro-manga sy ny tafika katangey i [[Dag Hammarskjöld]] sekretera jeneralin’ ny Firenena Mikambana. Tamin’ ny Desambra 1962 dia voafehin’ ny tafiky ny Firenena Mikambana i [[Elisabethville (Kôngô)|Elisabethville]]. Nandositra tany Kolwezi i Tshombé. Nitolo-batana izy tamin’ ny 15 Janoary 1963 ary nahazo famelan-keloka miaraka amin’ ireo namany.

==== Fitohizan' ny fiokoan' ireo mpomba an' i Lumumba ====
Nitsahatra ny fisaraham-bazan’ i [[Katanga]], nefa nitohy ihany ny fiokoan’ ireo mpomba an’ i [[Patrice Lumumba|Lumumba]]. Tamin’ ny volana Aogositra 1964 dia nitarika ny mpioko tao atsinanan’ i Kôngô amin’ ny fanoherana i Pierre Mulele sy i Gaston Soumaliot, ka azon’ izy ireo i [[Stanleyville]] ([[Kisangani]] ankehitriny). Nandefa haingana ny andian-tafiny, izay nampian’ ny mpikaraman’ ady eorôpeana sy afrikana tatsimo, ny fanjakana ka niezaka namerina indray io tanàna io. Nisy mpilatsaka amin’ ny elonaina belza, izay nentin’ ny fiaramanidina amerikana, nilatsaka tao Stanleyville, ka nahazo indray ity tanàna ity tamin’ ny 24 Novambra 1964. Hatramin’ izay ka hatramin’ ny taona 1968 dia niseho ny mpanao ady anaty akata niaraka tamin’ i Mulele, nefa nampiasa mpikaraman’ ady matetika ny tafika kôngôley mba hadresena azy ireo. Nisy anefa ireo fikambanana miafina mpanohitra izay tsy rava tao amin’ ny tangoron-tendrombohitra akaikin’ ny farihy [[Tangayika (farihy)|Tangayika]], ka isan’ izy ireo i [[Laurent-Désiré Kabila]]. 

=== Ny fitondran' i Mobutu Sese Seko ===

==== Fanonganana an' i Kasavubu sy fitondrana jadon' i Mobutu ====
Taorian’ ny tsy fahombiazan’ ny governementa iraisana dia nandray ny fitondrana i [[Mobutu Sese Seko]] tamin’ ny faran’ ny taona 1965, rehefa avy nanongana an’ i [[Joseph Kasa-Vubu|Kasa-Vubu]], ka nanambara ny tenany ho filohan’ ny Repoblika. Tamin’ ny taona 1966 dia nanangana governemanta jadona, izay ananan’ ny filoham-pirenena fahefana betsaka, izy sady antoko tokana no nekeny hisy, dia ny ''Mouvement populaire de la révolution'' (MPR). Izany fitondrana izany dia nohamafisiny tamin’ ny fampadaniana lalàm-panorenana vaovao tamin’ ny taona 1967.

==== Nanamafy ny maha filoha azy tamin' ny fifidianana i Mobutu ====
[[Sary:Meeting in the Oval Office between Nixonand President Mobutu Sese Seku of Zaire - NARA - 194548.tif|vignette|I [[Mobutu Sese Seko]] sy i Richard Nixon tamin' ny taona 1973]]
Tamin’ ny taona 1970 dia lany ho filohan’ ny Repoblika mandritra ny fito taona i [[Mobutu Sese Seko|Mobutu]] ka nanomboka namerina an’ i Kôngô ho "tena afrikana sy ho tena izy" amin’ izay. Niteraka ny tsy fifanarahany tamin’ ny [[Fiangonana katôlika]] izany satria nasainy nesorina ny anarana kristiana ka nosoloiny anarana maha Kôngôley.Tamin’ ny taona 1971 dia nanova ny anaran’ i Kôngô ho [[Zaira]] (''Zaïre'') i [[Mobutu Sese Seko|Mobutu]], ny ony [[Congo (ony)|Congo]] koa dia novany ho ''Zaïre'', ny anaran’ ny tanàna maro sy ny anaran’ ny farihy Albert dia nantsoina hoe ''farihy Mobutu''. Ny ampahan’ io farihy io ao [[Oganda]] anefa tsy niova anarana.

==== Fitontogan' ny toekarena sy pôlitikan’ ny fitsitsiana ====
Nihena ny fidiram-bolan’ i [[Zaira]], izay niakina indrindra amin’ ny fitrandrahana [[varahina]], nanomboka tamin’ ny taona 1974. Tamin’ ny taona 1976 dia voatery niantso ireo orinasa vahiny hiverina any Kôngô i [[Mobutu Sese Seko|Mobutu]]. Na dia nisafidy ny fitondrana jadona aza i Mobutu dia nifandray tamin’ i [[Belzika]] sy i [[Frantsa]] izay nisakana ny fiverenan’ ny fisaraham-bazan’ ireo mpioko tao Katanga tamin’ ny taona 1977 sy 1978. Nanampy azy koa tamin’ izany i [[Marôka]] fa i [[Angôla]] no nanampy ny mpioko. Tamin’ ny taona 1986, rehefa tsy nanaraka intsony ny pôlitikan’ ny fitsitsiana i Zaira dia latsaka tanatin’ ny fahasahiranana ara-toekarena lalina.

==== Fihozongozonan' ny fitondran' i Mobutu ====
Tamin’ ny taona 1990 dia niseho matetika ny fitokonana sy ny fihetsiketsehana nanoherana ny [[kolikoly]] nanjaka teo amin’ ny fitondrana, nanoherana koa ny fandrobana ny harem-pirenena nataon’ ny filohan’ ny Repoblika, nanoherana ny fanitsakitsahana ny zon’ olombelona mbamin’ ny [[demôkrasia]]. Rehefa noteren’ ny firenena tandrefana hampanjaka ny [[demôkrasia]] i [[Mobutu Sese Seko|Mobutu]] dia nanaiky hampanao fihaonambem-pirenena. Tsy nanaiky ny hanovana ny [[Lalàmpanorenana|lalàm-panorenana]] vaovao anefa i Mobutu. Hatramin’ izay ka hatramin’ ny taona 1994 dia nipoaka ny savorovoro sy ny fihetsiketseham-panoherana izay nofaizin' i Mobutu mafy. Nanomboka tamin’ ny taona 1994 dia nihatsara ny toe-draharaha, vokatry ny fifanarahana ny amin’ ny hitsinjarana ny toerana eo amin’ ny filoham-panjakana sy ny Filankevitra Ambonin' ny Repoblika (''Haut conseil de la République''), izay nisahana vonjimaika ny asan’ ny [[Antenimiera]].

==== Ny olana nateraky ny adin’ ny Hoto sy ny Totsy ====
Ny firohotry ny [[Hoto (vahoaka)|Hoto]] mpitsoa-ponenana miisa manodidina ny 1&nbsp;500&nbsp;000 avy any [[Roanda]], nanomboka tamin’ ny fiafaran’ ny taona 1994 teo amin’ ny sisin-tany ao atsinanan’ i Zaira, dia nanampy ny fikorontanana anatiny ao [[Zaira]]. Nandositra ny fitondrana totsy any [[Kigali]] ao [[Roanda]] mantsy ireo Hoto ireo. Niharatsy ny toe-draharaha nandritra ny fahavaratry ny taona 1996 rehefa niray hina hiady amin’ ny [[Totsy (vahoaka)|Totsy]] [[baniamolenge]] (''Banyamulenge'') ny tafika zairoà sy ny milisy hoto. Ireto [[Totsy (vahoaka)|Totsy]] mpiompy sady mpiady ireto dia nanampy ny ''Front patriotique rwandais'' (FPR) tamin’ ny ady tao Roanda. Niainga avy ao Roanda miaraka amin’ ny tafika roandey izy ireo ka nahazo fandresena miezinezina manoloana ny tafik’ i Zaira.

Ny mpitari-tafika roandey, indrindra ny jenaraly [[Paul Kagame]], dia nanao izay hampilamina ny raharaha ao amin’ ny tobin’ ny mpitsoa-ponenana nofehezin’ ny tompon’ andraikitra tamin’ ny fandripahana ny Totsy tao Roanda. Tamin’ ny tenantenan’ ny volana Ôktôbra 1996 dia niharan’ ny fanafihan’ ny Totsy zairoà mpioko, izay notarihin’ ireo mpiady taloha niaraka tamin’ i Mulele, ireo tobin’ ny mpitsoa-ponenana tao amin’ ny faritra manakaiky an’ i Bukavu. Nandritra ny fararanon’ ny taona 1996 dia nirohotra nankany Roanda ny mpitsoa-ponenana hoto.

==== Fidarabohan' ny fitondrana tao Kisangani ====
Niainga avy ao amin’ ny sisin-tany atsinanana ny mpioko zairoà izay nahazo fitaovana tamin’ i [[Roanda]] sy tamin’ i [[Oganda]] ary tamin’ i [[Angôla]]. Nandroso nankany andrefana ka naka ny faritr’ i Goma, ny an’ i Bukavu ary ny an’ i [[Kisangani]], sy nianatsimo koa izy ireo nankany amin’ ny faritra misy fitrandrahana harena an-kibon’ ny tany any Katanga sy any Kasaï. Nikisaka haingana ny fikambanana izay nirafitra manodidina an’ i [[Laurent-Désiré Kabila|Kabila]] sy ny ''Alliance des forces démocratiques pour la libération du Congo'' (AFDL), ka nifehy ireo faritra navelan’ ny tafi-panjakana. Tsy nandray karama nandritra ny volana maromaro ny miaramila zairoà ka niala tao amin’ ireo faritra ireo sady nandroba ny tanàna maro nandalovany. Tsy afaka nanohitra i [[Mobutu Sese Seko|Mobutu]] rehefa tsy voafehiny intsony ireo faritra manana ny maha izy azy ireo.

Rehefa resy ny fitondrana tao Kisangani sady naongana i [[Kengo Wa Dongo]], dia nanambara ny fananganana komity misahana ny fifampiraharahana i Mobutu Sese Seko. Manoloana ity tsy fifanarahana ity dia nisy firenena fito ambin’ ny folo ao amin’ ny Firaisambe Afrikana (OUA), izay nisahana ny fandaminana ny tsy fifanarahana, nanao fihaonana tampony tao Lome tamin’ ny volana Marsa 1997. Ny tafiky ny ''Alliance des forces démocratiques pour la libération du Congo''  (AFDL) kosa nanohy ny fandrosoany mankany [[Kinshasa]]. Nitombo ny fanerena avy amin’ ny fianakaviambe iraisam-pirenena dia nanao izay hampihaonana an’ i Mobutu sy i Kabila ny mpanelanelana avy amin’ ny [[Firenena Mikambana]] sy i [[Etazonia]] ary i [[Afrika Atsimo]]. Tanteraka izany tamin’ ny 4 Mey 1997 teo ambonin’ ny sambo afrikana tatsimo iray, nefa samy niziriziry amin’ ny heviny ny mpifanandrina.

=== Ny fitondran' i Laurent-Désiré Kabila ===

==== Fanonganam-panjakana sy ampihi-mamba ====
Tamin’ ny volana Mey 1997 dia niditra ao [[Kinshasa]] ny andian-tafiky ny AFDL ka nanambara ny tenany ho filoha ho an’ ny Repoblika vaovao i [[Laurent-Désiré Kabila]]. Izany repoblika izany dia nantsoiny hoe ''Repoblika Demôkratikan i Kôngô'' (''Republique Démocratique du Congo''). Nandao an’ i Kôngô i [[Mobutu Sese Seko|Mobutu]] ka nitsoaka nankany [[Marôka]]. Nataon’ i [[Laurent-Désiré Kabila]] ampihi-mamba ny fahefana rehetra ka niteraka fanoherana avy amin’ ireo mpanohitra an’ i [[Mobutu Sese Seko|Mobutu]] taloha. Nisy koa mpomba an’ i Mobutu taloha izay nitsangana ka nanohitra azy.

==== Tompon’ antoka tamin’ ny fandripahana ny Hoto ====
Nanda ny hanaovan’ ny [[Firenena Mikambana]] fanadihadiana momba ny fanjavonan’ ny [[Hoto (vahoaka)|Hoto]] miisa 200&nbsp;000 tao amin’ ireo ala atsinanana i [[Laurent-Désiré Kabila]]. Ny tatitry ny Firenena Mikambana, izay nivoaka tamin’ ny taona 1998, dia niampanga ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô sy i [[Roanda]] ho nahavanona heloka bevava amin’ ny maha olona. Niteraka fankahalana ny [[Totsy (vahoaka)|Totsy]] ao Kôngô ny fanjakazakan’ ireo Roandey nanampy an’ i Kabila. Noho izany, tamin’ ny volana Jolay 1998 dia nanaisotra minisitra maro i Kabila sy niangavy ny andian-tafika ogandey sy roandey mba handao an’ i Kôngô.

==== Fikomian’ ny Totsy baniamolenge ====
Fotona kely taty aoriana dia nikomy ireo [[Totsy (vahoaka)|Totsy]] [[baniamolenge]] izay nanampy an’ i [[Laurent-Désiré Kabila|Kabila]] tamin’ ny fakana ny fitondrana, ka nandrahona ny haka ny renivohitra sy ny seranan-tsambon’ i Matadi. Tamin’ izany fotoana izany dia nanenjika ny andian-tafi-panjakana ao Kivu ny mpitari-tafika roandey James Kabare sady nanohy ny fampijaliany ny mpitsoa-ponenana hoto. Nangataka fanampiana tamin’ i [[Zimbaboe]], tamin’ i [[Tsady]], tamin’ i [[Namibia]], tamin’ i [[Sodàna]] ary indrindra tamin’ i [[Angôla]] i Kabila. Nitsimbadika ka namely ny mpioko manohitra azy (ny ''Union nationale pour l'indépendance totale de l'Angola'', UNITA) tamin’ ny fotoana nanavotany an’ i Kinshasa i Angôla.

Na dia teo aza ny ezaka fampihavanana nataon’ i Zimbaboe dia tsy nisy niova hevitra ny mpifanandrina. I [[Arthur Z'ahidi Ngoma]], izay mpandrindra ny fiokoana hatramin’ ny taona 1998, avy eo i [[Ernest Wamba dia Wamba]], izay  samy Kôngôley lohandohany ao amin’ ny ''Rassemblement congolais pour la démocratie'' (RCD) dia niala an-daharana, ary nanambara i [[Oganda]] fa hampody ny andian-tafiny. Tamin’ ny vaolana Jolay 1999 dia nifanaraka tao [[Lusaka]] any [[Zambia]] ny firenena enina (i Angôla, i Namibia, i Zimbaboe, ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô, i [[Roanda]] ary i [[Oganda]]), izay nandray anjara tamin’ ny ady, fa hampitsahatra an’ izany ady izany.

==== Fanirahana ny MONUC hiantoka ny fampitsaharana ny ady ====
Nifanarahana tamin’ izany ny handefasana ny ''Mission des Nations unies en République démocratique du Congo'' (MONUC), izay nahitana [[Miaramila Misatro-Manga]] miisa 5&nbsp;500, niandraikitra ny fanamarinana ny fiatoan’ ny ady.

Satria ny antony lehibe nahatonga ny ady dia ny fifehezan’ ny fikambanana mpioko ny akora fanodina (indrindra ny [[diamondra]]), dia samy niziriziry amin’ ny heviny ny mpifanandrina. Na dia ireo firenena mpinampana aza dia nisy fotoana nifamelezana koa (ohatra ny ady matetika tao [[Kisangani]] nifamelezan’ i [[Oganda]] sy i [[Roanda]]).

=== Ny fitondran’ i Joseph Kabila ===

==== Fiakaran’ i Joseph Kabila teo amin’ ny fitondrana ====
[[Sary:Secretary Kerry Meets With DRC President Kabila (9925962945).jpg|vignette|I [[Joseph Kabila]] sy i John Kerry tamin' ny taona 2013.]]
Tamin’ ny volana Janoary 2001 dia nisy namono tao [[Kinshasa]] tamin’ ny fomba sy antony tsy tena mazava i [[Laurent-Désiré Kabila]]. Ny ampitson’ ny fandevenana azy dia ny zanany lahy [[Joseph Kabila]] no notendren’ ny Antenimiera vonjimaika ho filohan’ ny Repoblika hisolo azy. Tany [[Tanzania]] sy tany [[Oganda]] no nahalehibe azy alohan’ ny hiverenany tao an-tanindrazany tamin’ ny taona 1996. Nanaraka fiofanana miaramila tany [[Sina]] izy. Nanao fitsidihana ara-diplômasia tany amin’ ny firenena valo ambin’ ny folo i Joseph Kabila.

Nanangana governemanta vaovao tamin’ ny volana Avrily 2001 i Joseph Kabila ary tsy nampidiriny amin’ izany ireo olona akaiky ny rainy. Nanambara ny fankasitrahany ny hisian’ ny fifidianana amin’ ny fotoana tsy ela araka izay azo atao izy. Nitohy ny fifampiresahana teo amin’ ny samy Kôngôley taorian’ ny tsy fahombiazan’ ireo fihaonana tany [[Addis Ababa|Addis-Abeba]] tamin’ ny volana Oktobra 2001.

==== Fifanarahana hitondrana ny firenena ====
Taorian’ ny fialan’ ny tafika rehetra avy any ivelany ([[Roanda]], [[Oganda]], [[Angôla]], [[Namibia]] ary [[Zimbaboe]]) tamin’ ny taona 2002 dia nandroso tokoa ny fizorana mankany amin’ ny fandriam-pahalemana sy ny fampihavanam-pirenena tamin’ ny volana Desambra 2002, taorian’ ny fifanarahana nosoniavina tany [[Pretoria]] (ao [[Afrika Atsimo]]) momba ny fitondrana tetezamita ao amin’ ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô. Novitaina tamin’ ny volana Avrily 2003 ny fifanarahana, izay namporisihin’ ny filoham-pirenena [[Thabo Mbeki]]. Taorian’ ny famoahana ny lalàm-panorenana vaovao dia natsangan’ i [[Joseph Kabila]] ny governemanta tetezamita tamin’ ny volana Jolay 2003, izay nahitana solontena avy amin’ ny ''Rassemblement congolais pour la démocratie'' (RCD) notarihin’ i Azarias Ruberwa, avy amin’ ny ''Mouvement de libération du Congo'' (MLC) notarihin’ i [[Jean-Pierre Bemba]], avy amin’ ny mpanohitra tsy mitam-piadiana ary avy amin’ ny fiarahamonim-pirenena.

==== Fitohizan’ ny ady an-trano tany amin’ ny faritra atsinanana ====
Nitohy ny fifanandrenana tao amin’ ny faritra atsinanana vokatry ny disadisa ara-poko teo amin’ ireo andian’ olona mitam-piadiana. Rehefa nody ny tafika ogandey dia nisy ny fifandriganam-poko vokatry ny fifanandrinan’ ny milisy Hema sy Lendu manodidina ny tanànan’ i Bunia ao Ituri. Nitombo ny herisetra ka tonga ny tafika iraisam-pirenena notarihin’ i [[Frantsa]] sy nomen’ ny [[Firenena Mikambana]] alalana mba hiaro ny mponina. Nosoloana miaramila avy ao amin’ ny Satro-manga ity tafika iraisam-pirenena ity taty aoriana. Izany tafiky ny Firenena Mikambana izany dia nomena ny anarana hoe ''Mission des Nations Unis au Congo'' (MONUC), izay nahitana miaramila miisa 17&nbsp;000.

==== Fahalanian’ i Joseph Kabila voalohany ====
Nitohy ny fifanandrinana tao amin’ ny tapany atsinan’ i Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô nefa nitohy ihany koa ny tetezamita mankany amin’ ny demôkrasia, ka tamin’ ny volana Desambra 2005, dia nisy ny [[fitsapan-kevibahoaka]] momba ny lalàm-panorenana vaovao izay lany tamin’ny 83,8&nbsp;%n’ ny vato.

Nifarana tamin’ ny volana Jolay 2006 izany fanamafisana ny [[demôkrasia]] izany tamin’ ny fanaovana fifidianana isan-karazany. Izany no fifidianana ara-demôkrasia voalohany hatramin’ ny nahazoan’ ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô ny fahaleovan-tenany. Nandray anjara tamin’ ireo fifidianana ireo ny Kôngôley miisa manodidina ny 25&nbsp;000&nbsp;000. Nandresy tamin’ ny fifidianana filoham-pirenena i [[Joseph Kabila]] tamin’ ny nahazoany 58,05 % tamin’ ny fihodinana faharoa. I [[Jean-Pierre Bemba]] no mpifanandrina farany taminy. Nisy ny fanoherana izany voka-pifidianana izany.

==== Fahalanian’ i Joseph Kabila fanindroany ====
Nandray ny toerana maha filohan’ny Repoblika azy i [[Joseph Kabila]] tamin’ ny 6 Desambra 2006. Nitohy ihany anefa ny ady, indrindra tao amin’ ny faritr’ i Kivu. Ny ''Forces démocratiques de libération du Rwanda'' (FDLR) dia nanohy nandrahona ny sisintany roandey sy ny [[Baniaroanda]]. Nanohana ny mpiokon’ ny ''Rassemblement congolais pour la démocratie'' (RCD-Goma) izay nanohitra ny fitondrana tao [[Kinshasa]].

Tao amin’ ny tapany avaratr’ i Katanga dia tsy voafehin’ ny fitondrana ny milisin’ i [[Laurent-Désiré Kabila]] izay nampiadin’ ity filoham-pirenena ity tamin’ ny milisy roandey, nefa tsy nampandraisina anjara tamin’ ilay fifanarahana tao [[Lusaka]] tamin’ ny taona 1999. Hatramin’ ny volana Novambra 2010 dia nohatanjahina ka lasa ''Mission de l'Organisation des Nations unies en République démocratique du Congo'' (MONUSCO) ny ''Mission des Nations Unis au Congo'' (MONUC).

Tamin’ io volana io ihany dia voatosiky ny tafika kôngôley avy ao amin’ ny tendrombohitra ao Nord-Kivu ny mpioko M23 izay tsy niady intsony sady nandrava ny fikambanany tamin’ ny 3 Desambra 2013 tamin’ ny alalan’ ny fifanarahana nosoniavina tao [[Nairobi]]. Tamin’ ny taona 2016 dia nisy ny diasadisa tamin’ ny hirosoana amin’ ny fifidianana amin’ ny taona 2016 noho ny mety hanampian’ i Joseph Kabila 16 volana ny fotoam-pitondrany. Nisy ny fihetsiketseham-pikomiana tamin’ ny faritany maro.

=== Ny fitondran' i Félix Tshisekedi ===
Tanteraka tamin’ ny 30 Desambra 2018 ny fifidianana ary tamin’ ny 10 Janoary 2019 ny filohan’ ny ''Commission électorale nationale indépendante'' (CENI) Corneille Nangaa dia nanambara ny maha filohan’ ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô an’ i [[Félix Tshisekedi]]. Nanao fianianana tao amin’ ny Palais de la Nation ny filoham-pirenena tamin’ ny 24 Jaoary 2019.

Niaraka tamin’ ny antokon’ i [[Joseph Kabila]], izay lasa loholona mandra-pahafatiny, i Félix Tshisekedi tamin’ ny fanaovana fampielezan-kevitra. I Martin Fayulu, mpifanohitra aminy matanjaka indrindra, izay nitarika vonjimaika tamin’ ny fifidianana filoham-pirenena, dia nanaiky ny voka-pifidianana. Tsy nandray ny fitoriana nataony ny Fitsarana momba ny Lalàm-panorenana (''Cour constitutionnelle''). Vokatr’ izany fiarahan’i Félix Tshisekedi amin’ ny antokon’ ny Joseph Kabila izany dia marin-toerana ny fitondrany, noho ny nahazoan’ io antoko io toeran’ ny solombavam-bahoaka miisa 337 amin’ ny 500.

== Jeôgrafia ==
Ireto ireo firenana mpifanolo-bodirindrina amin’ io firenena io: ao andrefana ny [[Repoblikan'i Kongo|Repoblikan’ i Kôngô]], ao avaratra ny [[Repoblikan'i Afrika Afovoany|Repoblikan’ i Afrika Afovoany]] sy i [[Sodàna]], ao atsinanana i [[Oganda]] sy i [[Roanda]] ary i [[Borondy]] ary i [[Tanzania]], ao atsimo i [[Zambia]] sy i [[Angôla]].

=== Ny tany sy ny zavaboary ao aminy ===

==== Ny vohon' ny tany sy ny rano ====
[[Sary:Ubangi river near Bangui.jpg|vignette|Ny renirano [[Oubangui]], ao akaikin' i Bangui]]
Ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô dia manana velarana mirefy 2&nbsp;344&nbsp;885&nbsp;km². Ao anaty lempona  midadasika no misy azy dia ny lemaky ny ony Congo izay nahazoany io anaray io. Ny rano indray dia harena voajanahary lehibe ho an’ ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô, izay manana otri-kerin’ aratra avy amin’ ny rano lehibe indrindra maneran-tany.

Ity ony ity no mampiray an’ io firenena io noho ny fananany lemaka midadasika mirefy 3&nbsp;820&nbsp;000 km². Marin-toerana ny hadirin-drano entiny noho ny fitsimbadihan’ ny fotoan’ny orana ao amin’ ireo faritra avaratra sy atsimon’ ny fehiben-tany. I [[Oubangui]], izay sampan-drano mamatsy azy, dia mipoitra avy ao amin’ ny faritra avaratra, fa izy tenany sy ireo sampan-drano hafa mamatsy azy dia mipoitra avy ao amin’ ny faritra be [[hivoka]] ao atsimo. Ao amin’ ny faritra atsimo-atsinanana dia mamakivaky [[lembalemba]] avo mikintoana maro i [[Congo (ony)|Congo]] alohan’ ny hanamoronany ny lembalemba Bateke. Ny sisin’ ny lempona avaratra dia misolampy mianambony ka mamorona ny lembalemban’ i Shaba (na lembalemban’ i Katanga) any amin’ ny 1&nbsp;220&nbsp;m ambonin’ ny ranomasina, izay mitohy amin’ ny tangoron-tendrombohitr’ i Mitumba sy ny an’ i Kundelungun.

Ao atsinanana no mipoitra ireo kitoantoana foronin’ ny [[afotroa]] (volokano) vokatry ny fahavakisan’ny [[Rift Valley]], ao amin’ ny faritry ny [[Farihy Lehibe (Afrika)|Farihy Lehibe]]. Ao no ahitana ireo tendrombohitra avo indrindra ao Kôngô, dia i Karisimbi (4&nbsp;507&nbsp;m), i Mikeno (4&nbsp;437&nbsp;m), i Nyaragongo (3&nbsp;470&nbsp;m), ao amin’ny tangorom-bohitry ny afotroa Virunga, i Ruwenzori, ny "tendrombohitry ny Volana", izay mahatratra 5&nbsp;119&nbsp;m ao amin’ ny tendro Marguerite.

Manerinerina ao avaratry ny farihy Albert, izay ao amin’ ny rafi-dranon’ i [[Nily]], i [[Rwenzori]], fa ny [[farihy Tanganyika]] kosa izay ao amin’ ny rafi-dranon’ ny ony Congo dia mivelatra manaraka ireo tendrombohitra Mitumba sady manefitra an’ i Kôngô amin’i [[Tanzania]]. Kely ny morontsirak’ i Kôngô, izay mirefy 40&nbsp;km fotsiny ao amin’ ny [[Ranomasimbe Atlantika]], izay manamorona ny fivarinan’ ny ony Congo ao amin’ ny ilany ankavanana sady manasaraka an’ io firenena io amin’ i [[Angôla]]. 

==== Toetany ====
[[Sary:1172 ruwenzori.jpg|vignette|Ny tangorom-bohitra [[Rwenzori]]]]
Ny Repoblika Demôkrartikan' i Kôngô dia vakivakian' ny [[Fehibe|fehiben-tany]] ka noho izany dia ny [[Toetanim-pehiben-tany|toetanim-pehibe]] izay sady mafana no mando mandavan-taona no manjaka ao, nefa misy fahasamihafana kely izany arakaraka ny fehin-tany sy ny haambo (haavo miohatra amin' ny ranomasina). Ny faritra afovoany dia be orana mandavan-taona, manodidina ny 26&nbsp;°C ny maripana. Ao avaratra sy ao atsimo dia ifandimbiasan’ ny [[fizaran-taona]]<nowiki/>n’ ny orana (maharitra valo volana eo ho eo) sy ny [[fizaran-taona]] maina (maharitra efa-bolana eo ho eo). Ao amin’ ny tangoron-tendrombohitr’ i [[Rwenzori]] ary indraindray ao amin’ ireo afotroa Virunga dia betsaka ny [[orampanala]] milatsaka satria mivoatra manaraka ny haambo ny zavamaniry sy ny toetany.

==== Zavamaniry ====
Ireo havoanan’ i Kivu ao atsinanana, izay tany misolampy tohin' ny tangoron-tendrombohitra an-dranomasin’ i Congo-Nil, dia matetika rakotra ahi-maitso ary ny nofon-taniny avy amin’ny [[afotroa]] dia lonaka ka mety amin’ ny fambolena. Any ambanimbany any dia ahitana alam-pehibe midadasika sy mikitroka izay mandrakotra ireo faritra atsinanana sy avaratra-atsinanana. Ny ala midadasik' i Ituri dia mivelatra avy any amin’ ny fihaonan’ i [[Congo (ony)|Congo]] sy i Aruwimi ao amin’ ny farihy Albert sady mandrakotra veleran-tany manakaiky ny 65&nbsp;000&nbsp;km². Izany ala izany no faritra farany onenan’ ireo [[Pigmea]]. Maro ireo karazan-kazo ahazoana fingotra sy ireo palmie fanamboara-menaka izay volen’ny mponina ao amin’ io faritra io, hita ao koa ny [[kafe]] sy ny [[landihazo]], ny [[Akondro (maniry)|akondro]] ary ny [[voaniho]]. Rakotry ny [[fatrana]] ireo faritra avo indrindra manamorona ny lemak' i Congo. 

==== Biby sy vorona ====
Betsaka ny karazam-biby sy vorona. Ao ireo karazam-biby atahorana ho lany tamingana toy ny [[gorilin-tendrombohitra]] ao amin’ ireo tendrombohitra Virunga, ny [[elefanta]], ary koa ny biby misy nono lehibe toy ny [[liona]], ny [[Leoparda|leôparda]], ny [[jirafa]], ny [[lalomena]], ny [[ôkapy]], ny [[zebra]] ary ny [[bofalô]]. Ny biby mandady sy mikisaka koa dia hita ao, isan’ izany ny bibilava pitôna, ny [[voay]]. Hita ao koa ny vorona samihafa toy ny [[boloky]], ny [[sama]], ny karazan-takatra. Ny toetany mando dia mampitombo isa ny [[bibikely]], ka anisan’ izany ny [[moka anôfela]] izay mitondra ny kantsentsitry ny [[tazomoka]], ny [[lalitra tsetse]] miaina eny amin’ ny tany lemaka izay mamindra ny [[aretin' ny torimaso]].

=== Ny mponina sy ny fiarahamonina ===

==== Ny vondrom-poko sy foko ====
Ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô dia ahitana [[vondrom-poko]] fito sy zana-poko mihoatra ny telonjato. Ny vondrona lehibe indrindra dia vondrona [[Banto (vahoaka)|banto]]: ny [[Kôngô (vahoaka)|Kôngô]] (''Kongo''), ny [[Bateke (vahoaka)|Bateke]] (''Bateke''), ny [[Loba (vahoaka)|Loba]] (''Luba''), ny [[Londa (vahoaka)|Londa]] (''Lunda'') ary ny [[Koba (vahoaka)|Koba]] (''Kuba''). Ao avaratra no ahitana ny [[Nilôtika (vahoaka)|Nilôtika]] sy ny [[Pigmea]] (izay monina any amin’ ny faritra be ala).

==== Ny mponina ====
Ny mponina ao amin’ ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô dia nahatratra any amin’ ny 68&nbsp;008&nbsp;922 tamin’ ny taona 2008, izay manana salan-kakitroka 30 mp/km². Izany isa izany dia manakaiky ny 86&nbsp;000&nbsp;000 ankehitriny. Ny toerana tena be mponina dia ao amin’ ny faritra fitrandrahana [[harena an-kibon' ny tany]] ao Shaba sy ao Bas-Congo. Latsaky ny ampahatelon’ ny mponina no monina an-tanàn-dehibe. Tamin’ ny taona 2008 dia 42,50&nbsp;‰ ny taham-pahaterahana, ary ny taham-pahafatesan’ ny zaza dia 64&nbsp;‰ ary ny salam-pahela velona dia 57,6 taona. Nahatratra 107 tapitrisa ny isan' ny mponina tamin' ny taona 2021.

Tsy ampy ny fandaminana momba ny fitsaboana. Nihanaka izaitsizy ny ny sida. Tamin’ ny volana Avrily 1995 dia nisy valan’ aretin-tazo mahavery ra vokatry ny [[virosy Ebola]] (avy amin’ ny anaran’ ny renirano Ebola; izay akainkin’ ny tanàna nahitana voalohany ilay aretina tamin’ ny taona 1976) izay namono olona mihoatra ny 160 tao amin’ ny faritr’ i Kikwit ao atsinanan’ i [[Kinshasa]].

== Ny toekarena ==

=== Ankapobeny ===
Na dia manana harena an-kibon’ ny tany be dia be aza ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô izay firenena lehibe indrindra ao [[Afrika Afovoany]], ny [[harin-karena faobe]] dia 10&nbsp;000 tapitrisa dolara tamin’ ny taona 1991 ary nidina 5&nbsp;700 tapitrisa dolara tamin’ ny taona 2003. Taorian’ ny 25 taona nisian’ ny ady an-trano sy ny ampolo taonany maro nisian’ ny [[kolikoly]] dia nihatafarina ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô. Ny 10 %n’ ny fahafahan’ny toerana misy harena an-kibon’ ny tany lehibe ihany mantsy no voatrandraka tamin’ ny taona 2003. Ny trosa ivelany dia tafakatra 11&nbsp;600 tapitrisa dolara tamin’ ny taona 2004 ary ny 75&nbsp;%n’ ny mponina no miaina amin’ ny vola latsaky ny iray eorô isan’ andro. Ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô dia afaka niditra ao amin’ ny programa [[Firenena Mahantra Bokan-Trosa Indrindra]] ([[Fiteny frantsay|frantsay]]:  ''Pays Pauvres Très Endettés'' - PPTE) ka afaka niakatra hatrany ny toekareny tamin’ ny taona 2002.

=== Ny loharanon-karena voa-janahary ===
Ahitana [[harena an-kibon' ny tany]] be dia be ny ao Maniema sy ao Kivu ary ao Katanga, indrindra ny [[varahina]], ny [[oranioma]], ny [[volamena]] ary ny [[diamondra]].

Ny tobim-pamokarana herin' aratra amin’ ny rano izay notokanana tamin’ ny taona 1972 ao Inga, ao an’ iràn’ i [[Kinshasa]] ao amin’ ny ony [[Congo (ony)|Congo]] no lehibe indrindra maneran-tany, nefa ny ampahany be amin’ ny tanjaky ny tohadranon’ i Inga dia tsy ampiasaina.

Ny hazo sarobidy sy ny hazo fanaovam-panaka sy fanorenana (teka, ebena, sederan' i Afrika, ny akazoa, sns) dia misy betsaka. Ny alam-pehitany dia mandralotra ny 6&nbsp;%n’ ny velaran-tany misy ala maneran-tany sy saika ny antsasaky ny velaran-tany misy ala aty [[Afrika]], nefa izay ala izany dia atahorana ho ripaky ny tavy. Tamin’ ny taona 2006 dia any amin’ ny 75&nbsp;800&nbsp;000&nbsp;m³ ny famokarana hazo, indrindra ny hazo fandrahoana satria sarotra dia sarotra ny fitaterana ny hazo any amin’ ny morontsiraka.

=== Ny fambolena sy ny fiompiana ary ny jono ===

==== Ny fambolena ====
Ny fambolena dia sahanin’ ny ankamaroan’ ny mponina afaka miasa sady miantoka ny 45,7&nbsp;%n’ ny [[harin-karena faobe]] tamin’ ny taona 2006. Na dia lonaka aza ny lemak’ i Congo dia ny 3&nbsp;%n’ ny velaran-tany ihany no voavoly. Ny vokatra isan-taona dia ny [[mangahazo]] (voly fihinana lehibe indrindra) sy ny [[katsaka]] ary ny [[voanjo]]. Ny [[kafe]] no [[voly fanondrana]] lehibe indrindra, manaraka ny [[landihazo]] (hasy) sy ny [[kakaô]] ary ny [[Dite (zavamaniry)|dite]]. Ny voly fanondrana dia nihena raha mitaha amin’ny voly fihinana taorian’ ny namadihana ho orinasam-pirenena ny orinasa vahiny misahana izany tamin’ ireo taona 1970.

==== Ny fiompiana sy ny jono ====
Tamin’ ny taona 2006 dia miisa 20&nbsp;000&nbsp;000 ny [[akoho amam-borona]], 4&nbsp;020&nbsp;000 ny [[osy]], 900&nbsp;000 ny [[ondry]], 757&nbsp;000 ny [[omby]], ary 960&nbsp;000 ny [[kisoa]]. Ny fiompiana [[omby]] dia hita indrindra ao amin’ ireo tany avo vokatry ny fahamaron’ ny [[lalitra tsetse]] eny amin’ ny tany lemaka. Ny [[jono]], izay atao an-dranomamy, dia miantoka ny ampahany betsaka amin’ ny sakafo.

=== Harena an-kibon' ny tany sy indostria ===

==== Harena an-kibon' ny tany ====
Ny 15 %n’ ny mponina afaka miasa dia miasa amin’ ny sehatry ny [[harena an-kibon' ny tany]] sy ny [[indostria]], izay miantoka ny 27,7&nbsp;%n’ ny [[harin-karena faobe]] tamin’ ny taona 2006. Ny harena an-kibon’ ny tany indrindra no herena lehibe ao amin’ ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô, izay mihazona ny antsasaky ny tahirin-[[kôbalta]] maneran-tany sady isan’ ireo manana tahirim-[[Varahina|barahina]] lehibe indrindra maneran-tany. Ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô koa taloha no firenena laharana voalohany amin’ ny fanondranana kôbalta maneran-tany (6&nbsp;100 tônina tamin’ ny taona 1996), izy koa taloha no laharana faharoa amin’ ny famokarana [[diamondra]] (20&nbsp;000&nbsp;000 karà tamin’ ny taona 1991). Ny varahina no vokatra mampidi-bola be indrindra isan’ olona amin’ izy ireo. Mitrandraka [[firapotsy]] [[volamena]], [[volafotsy]], [[fanitso]], [[manganezy]], [[tongstena]] ary [[kadmioma]] koa ny Repoblika Demôkratikan’i Kôngô. Ny otri-t[[solitany]] an-dranomasina dia trandrahina nanomboka tamin’ny taona 1975. Ny [[tohodrano]]<nowiki/>n’ i Inga eo amin’ ny ony [[Congo (ony)|Congo]] no lehibe indrindra aty [[Afrika]].

==== Indostria ====
Ny taozava-baventy, izay nandroso manodidina ny fitrandrahana akora, indrindra ny [[varahina]], dia tra-pahasahiranana noho ny fitontoganan’ ny toekarena sy noho ny fahasimban’ ny [[fotodrafitrasa]] vokatry ny ady (lalana, seranan-tsambo, sns).   

=== Ny fifanakalozana anatiny sy ny fitaterana ary ny varotra ivelany ===

==== Ny fifanakalozana anatiny ====
Ny vola Zaira vaovao (''nouveu zaïre'') no vola ampiasaina ao amin’ ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô nanomboka tamin’ ny taona 1993. Mitentina 3&nbsp;000&nbsp;000 Zaira taloha (''anciens zaïres'') ny iray Zaira vaovao. Taorian’ ny nahatingavan’ i [[Laurent-Désiré Kabila]] teo amin’ ny fitondrana dia naverina ho farantsa kôngôley (''franc congolais'') izany vola izany. Izany fanoloana izany dia natao mba hisakanana ny fiakaran’ ny vidim-piainana izay nihoa-pampana loatra nefa tsy tratra izany tanjona izany. Hatramin’ ny taona 1995 dia nijanona tsy nihodina intsony ny rafi-pitehirizam-bola, satria ny noraiketin’ ny varo-maizina ny sandan’ ny vola. 

==== Ny fitaterana ====
Ny fahasahiranana nahazo ny raharaham-barotra tao Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô dia nohamafisin’ ny fahasimban’ ny lalana. Ny [[Lalamby|lalam-by]] izay mitotaly 3&nbsp;641&nbsp;km no fitaovam-pitaterana lehibe indrindra anatin’ ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô, izay mampifandray amin’ ireo seranan-tsambon’ i [[Angôla]] ao Benguela, sy amin’ ny [[Afrika Atsinanana|faritra atsinanana]] sy [[Faritra Atsimo ao Afrika|atsimon’ i Afrika]]. Ny fahasimban’ ny arabe (153 497 km) hatramin’ ny taona 1990 dia manelingelina ny famatsiana ny tsena maro ny fitaterana ny harena voa-janahary. Ny renirano sy ny ony azo ifamoivoizana amin’ ny [[sambo]], izay mirefy 17&nbsp;285&nbsp;km, no tena ampisaina, ka ny ony [[Congo (ony)|Congo]] dia azo ifamoivoizana amin’ ny ampahany avy any amin’ ny vinany fivarinany any an-dranomasina ka hatrany amin’ ny tanànan’ i Matadi ary any an’avàn’ ny tanànan’ i [[Kinshasa]]. Misy seranam-piaramanidina iraisam-pirenena dimy ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô.

==== Varotra ivelany ====
Ny varotra ivelany tao Zaira taloha dia tsy mifandanja satria ny fanafarana entana no be. Nifamadika izany tamin’ ny taona 1991. Ny varahina dia misahana ny antsasaky ny vola miditra amin’ ny fanondranana entana. I [[Belzika]], i [[Etazonia]], i [[Alemaina]] ary i [[Frantsa]] no mpiara-miombona antoka momba ny varotra ivelany amin’ ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô.

== Ny kolontsaina ==

=== Ny fivavahana ===
Ny ankamaroan’ ny mponina ao amin’ ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô dia [[Kristiana]] ka ny 47 % dia [[Katolika|Katôlika]] ary ny 28 % [[Protestantisma|Prôtestanta]]. Vitsy an’ isa ny [[Finoana silamo|Miozolmàna]]. Ny [[Sinkretisma|fivavahana mifangaroharo]] (toy ny [[kimbangisma]] izay arahin’ ny 3&nbsp;%n’ ny mponina) dia manafangaro singa avy amin’ ny [[kristianisma]] sy ny [[fivavahan-drazana afrikana]].

=== Ny fiteny ===
Ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] no [[Fiteny ôfisialy|teny ôfisiali]]<nowiki/>n' ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô. Misy fiteny tompon-tany miisa 220 ny ao amin’ io firenena io ka ny ankamaroany dia [[fiteny banto]], nefa ny efatra no natao [[Tenim-pirenena|fitenim-pirenena]] ifaneraseran’ ny mponina, dia ny [[fiteny soahily]], ny [[fiteny lingala]], ny [[fiteny kikôngô]] ary ny [[fiteny tsiloba]].

Ny fiteny soahily  dia tenenin’ ny 35&nbsp;%n’ ny mponina ao amin’ ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô ao ao amin’ ireo ivontoerana lehibe sy ao amin’ ny faritra atsinanana (Katanga, Nord-Kivu, Sud-Kivu, ary ny faritra atsimo atsianan’ ny faritany Orientale). Ny [[fiteny lingala]] dia tenenin’ ny 30&nbsp;%n’ ny mponina, ao [[Kinshasa]] sy ao amin’ ny faritanin’ i Bandundu, ao amin’ ny faritanin’ i Équateur ary ao amin’ ny faritany Orientale. Ny fiteny kikôngô  izay tenenin’ny 15&nbsp;%n’ ny mponina, ao Bas-Congo. Ny [[fiteny tsiloba]]  izay ampiasain’ ny 15&nbsp;%n’ ny mponina, ao amin’ ny faritany roa ao Kasaï.

=== Ny fampianarana ===
Tamin’ ny taona 2005 dia nahatratra 89,8&nbsp;%n’ ny mponina no mahay mamaky teny sy manoratra. Zaza telo amin’ ny efatra (75 %) no tafiditra an-tsekoly tamin’ ny taona 1980. Na dia izany aza, ny fifanolanana ara-pôlitika tamin’ ny taona 1990 dia niteraka fihenanan’ ny fankanesan’ ny zaza ny an-tsekoly tamin’ ny faritra maro, noho izany dia nidina ambanin’ ny 40 % isan’ ny zaza 12 hatramin’ ny 17 taona mianatra. Na dia ambany dia ambany aza ny tahan' ny fidirana an-tsekoly any amin’ ny ambaratonga fahatelo dia ahitana oniversite telo ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô izay miorina ao Kinshasa sy [[Lubumbashi]] ary [[Kisangani]]. 

== Jereo koa ==
'''Momba ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô'''
* [[Tantaran' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]]
* [[Jeôgrafian' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]]
* [[Kolontsaina ao amin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]]
* [[Toekaren' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]]
* [[Fiteny ao amin' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]]
'''Firenena ao Afrika:'''

[[Afrika Atsimo]] - [[Alzeria]] - [[Angôla]] - [[Benino]] - [[Borkina Fasô]] - [[Borondy]] - [[Bôtsoana]] - [[Ejipta]] - [[Eritrea]] - [[Esoatiny]] ([[Soazilandy]] taloha) - [[Etiôpia]] - [[Gabôna]] - [[Gambia]] - [[Ganà]] - [[Ginea]] - [[Ginea Bisao]] - [[Ginea Ekoatôrialy]] - [[Jibotỳ]] - [[Kamerona]] - [[Kapvera]] - [[Kenia]] - [[Kômôro]] - [[Kôtidivoara]] - [[Lezôtô]] - [[Liberia]] - [[Libia]] - [[Madagasikara]] - [[Malaoỳ|Malaoy]] - [[Malỳ]] - [[Maorisy]] - [[Maoritania]] - [[Marôka]] - [[Môzambika]] - [[Namibia]] - [[Nizera]] - [[Nizeria]] - [[Oganda]] - [[Repoblika Arabo Saharaoy Demôkratika]] - [[Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]] - [[Repoblikan' i Afrika Afovoany]] - [[Repoblikan' i Kôngô]] - [[Roanda]] - [[Saô Tôme e Prinsipe]] - [[Seisely]] - [[Senegaly]] - [[Siera Leôna]] - [[Sodàna]] - [[Sodàna Atsimo]] - [[Sômalia]] - [[Sômalilandy]] - [[Tanzania]] - [[Tôgô]] - [[Tonizia]] - [[Tsady]] - [[Zambia]] - [[Zimbaboe]]

'''Kôntinenta eto an-tany'''

* [[Afrika]]
* [[Amerika]] ([[Amerika Avaratra]] - [[Amerika Atsimo]])
* [[Azia]]
* [[Eorôpa]]
* [[Ôseania]]
* [[Antarktika]]

[[Sokajy:Firenena]]
[[Sokajy:Firenena ao Afrika]]
[[Sokajy:Repoblika Demokratikan'i Kongo]]
[[Sokajy:Repoblika Demôkratikan' i Kôngô]]