Hijery ny fangon'i Fitsanganan' i Jesoa ho velona

[[Sary:Noel-coypel-the-resurrection-of-christ-1700.jpg|vignette|299x299px|''Fitsanganan' i Jesoa ho velona'', nataon'i Noel Coypel, taona 1700.]]
Ny '''fitsanganan' i''' '''Jesoa''' '''ho velona''' na '''fitsanganan' i''' '''Jesosy''' '''tamin' ny''' '''maty''' tamin' ny <u>andro fahatelo</u><ref><small>Jereo: [https://ourrabbijesus.com/articles/resurrection-on-the-third-day/ "Why Was Resurrection on 'the Third Day'? Two Insights"] momba ny fanazavana ny andian-teny hoe "telo andro".</small>

<small>Araka an' i Ernst Lüdemann sy Pinchas Lapide, ny hoe "telo andro " dia mety mampahatsiahy ny [[Bokin' i Hôsea|Hôsea]] 6:1–2 ("1 ''Andeha hiverina ho amin' i [[Jehovah]] isika; Fa Izy no namiravira, ary Izy ihany no hahasitrana antsika; Izy no namely, ary Izy no hamehy ny ferintsika. 2 Rehefa afaka indroa andro, dia hovelominy indray isika; Ary amin' ny andro fahatelo, dia hatsangany ho velona eo anatrehany isika''"). Jereo koa ny [[Boky faharoan' ny Mpanjaka|2Mpanjaka]] 20:8 ("''Ary hoy [[Hezekia]] tamin' i [[Isaia]]: Inona no famantarana fa hositranin' i Jehovah aho ka hiakatra any an-tranon' i Jehovah raha afaka ampitso?''")</small></ref> taorian' ny [[Fanomboana an' i Jesoa|nanomboana]] azy dia anisan' ny [[tenim-pinoana]] (na [[Tenim-pinoana|dôgma]]) fototra eo amin' ny [[teôlôjia kristiana]], indrindra eo amin' ny [[kristôlôjia]] izay ivony. Atao hoe ἀνάστασις τοῦ Ἰησοῦ / ''anastasis toû Iêsoû'' izany ao amin' ny Baiboly amin' ny [[Fiteny grika kôine|teny grika]]. Izao no voasoratra ao amin' ny literatiora [[Kristianisma|kristiana]] tranainy, dia ny [[Epistilin' i Paoly|Taratasin' i Paoly]] izany: "Ary raha tsy nitsangana tamin' ny maty i [[Kristy]] dia foana ny finoanay<ref><small>[[Epistily voalohany ho an' ny Kôrintiana|Kôrintiana voalohany]] 15:14, ''[[Baiboly prôtestanta amin' ny teny malagasy|Ny Baiboly]]''</small></ref>". Izany tenim-pinoana izany dia manambara fa [[Fitsanganan-ko velona|nitsangana tamin' ny maty]] tokoa tamin' ny andro fahatelo taorian' ny [[Fanomboana an' i Jesoa|nanomboana]] azy tamin' ny [[hazo fijaliana]] i [[Jesoa]] avy any [[Nazareta]] mba hanatanteraka ny [[fanavotana]] ny olombelona amin' ny maha [[Kristy]] azy. Ao amin' ny [[fanekem-pinoana nikeana]] (na [[Fanekem-pinoana niseana|niseana]]) no ahitana indrindra izany tenim-pinoana izany.

Araka ny [[Evanjely]] na [[Filazantsara]] efatra, taorian' ny nanomboana an' i Jesoa araka ny didin' i [[Pôntio Pilato]], sy taorian' ny nahafatesany teo amin' ny hazo fijaliana, dia nalevina i [[Jesoa]]. Roa andro taorian' izany dia hitan' ny [[Vehivavy Masina|vehivavy maromaro]] namangy ny fasana, indrindra i [[Maria Magdalena]], fa nikodia niala ny vato nanidiana ny [[Fasana foana|fasana izay lasa foana]]. Niseho tamin' ny mpianany maro i Jesoa taorian' izany, ka anisan' izany ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]]<ref><small>[[Epistily voalohany ho an' ny Kôrintiana|Kôrintiana voalohany]] 15: 5-6, ''[[Baiboly prôtestanta amin' ny teny malagasy|Ny Baiboly]]''</small></ref>.

Ny fitsanganana amin' ny maty no mamarana ny fiainana sy ny fahafatesan' i Jesoa, ary ivon' ny finoana kristiana. Ho an' ny mino dia manisy tombo-kase ny fandresen' ny [[fiainana]] ny [[fahafatesana]] izany ary manamarina ny [[Andriamanitra Zanaka|maha Andriamanitra]] an' i Jesoa.

Ny [[famakafakana ara-tantara aman-tsikera]] ankehitriny, noho ny tsy fahafahana mihevitra ny zava-mitranga [[ambonin' ny ara-boajanahary]] ho zava-misy marina azo hamarinina, dia manavaka ny [[Finoaa|finoan]]' ny Kristiana voalohany, izay nihevitra ny fitsanganan' i Jesaa tamin' ny maty ho tena zava-nisy tokoa, sy ny zava-nitranga ara-tantara amin' ny hevitra hentitry ny teny hoe "[[tantara]]", izany hoe ny fiavian' izany finoana izany sy ny mety ho daty nisehoan' ity finoana ity voalohany ary ny fomba nielezany.

Ankalazain' ny Kristiana izany fitsangan' i Jesoa tamin' ny maty izany amin' ny [[Alahadin' ny Paska]], izany hoe ny [[Alahady]] voalohany aorian' ny [[fenomanana]] voalohany manaraka ny [[ekinôksa]]<nowiki/>n' ny lohataona (21 Marsa) any amin' ny [[ilabolantany]] avaratra, telo andro aorian' ny [[Zoma masina]], izay ahatsiarovana ny nanomboana azy tamin' ny hazo fijaliana. Zava-dehibe amin' ny [[fanavotana]] izany fitsanganan-ko velona izany ho an' ny Kristiana.

== Ilay fitsanganan-ko velona araka ny Testamenta Vaovao ==
Ny [[epistilin'i Paoly|epistilin' i Paoly]] sy ny [[Epistily nosoratan' i Petera|epistilin' i Petera]] (na [[Epistily nosoratan' i Petera|Piera]]) ary ny toriteniny sy ao amin' ny [[Asan' ny Apôstôly]] dia mitantara fa maty novonoina i Jesoa nefa natsangan' Andriamanitra tamin' ny maty; milaza koa izy ireo fa ny Apôstôly sy ny olona maro hafa, anisan' izany ny mpanohitra azy sasany, dia vavolombelona nanatri-maso ny nisehoan' i Jesoa taorian' ny nahafatesany. Ny Kristiana voalohany dia azo faritana ho ny mpianatr' i Jesoa izay nankalaza azy ho ilay Tompo nitsangan-ko velona, taorian' ny fanomboana azy amin' ny hazo fijaliana. Izao ny hevitr' i Raymond E. Brown: "maneho ny lahatsoratra ao amin' ny [[Baiboly]] fa [i Petera sy i Paoly] dia nitory an' i Jesoa izay nitsagana tamin' ny maty nefa tsy lo tao am-pasana ny nofony. Tsy misy ao amin' ny [[Testamenta Vaovao]] manontolo na dia tendron-tsoratra iray manambara ny fisian' ny Kristiana nihevitra fa mbola ao am-pasana ny vatan' i Jesoa ka lo. Izany no iheverako fa manantitra mazava tsara ny fitsanganan-ko velona ara-batana ny lahatsoratra ao amin' ny Baiboly"<ref><small>Raymond E. Brown, ''101 questions sur la Bible et leurs réponses'', Lexio/Cerf, 1993 (<nowiki>ISBN 978-2-204-11305-2</nowiki>), p.110.</small></ref>.  

=== Araka ny Epistilin' i Paoly ===
Ny loharano voalohany momba ny fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty dia ny [[Epistilin' i Paoly|taratasin' i Paoly]] maro izay voasoratra manodidina ny taompolo 50 sy 60 (dia ny [[Epistily ho an' ny Rômana]] sy ny [[Epistily ho an' ny Kôrintiana|Epistily ho an' ny Kôrintiana]]) ary koa'','' taty aoriana'','' ny [[Epistily voalohany ho an' i Timôty|Epistily voalohany ho an' i Timôty]] (na Timôte) izay anisan' ireo atao hoe [[Epistily pastôraly]].

Ao amin' ny Epistily voalohany ho an' ny Kôrintiana dia milaza [[kerigma]] (fanambaràm-pinoana fototra) i Paoly'';'' izany kerigma izany dia niely teo amin' ny mpomba ny fitsanganan-ko velona ''sady'' nanolotra singa fototra amin' ny fampianaram-pinoana kristiana:<blockquote>"3 Fa natolotro anareo ho isan' ny zavatra voalohany indrindra ilay noraisiko, dia izao: [[Kristy]] maty noho ny [[Fahotana|fahotantsika]] araka ny [[Soratra Masina]], 4 dia nalevina, ary natsangana tamin' ny andro fahatelo araka ny Soratra Masina; 5 ary niseho tamin' i [[Petera|Kefasy]] Izy, dia vao tamin' ny roa ambin' ny folo lahy koa. 6 Rehefa afaka izany, dia niseho tamin' ny rahalahy tsy omby dimanjato Izy, ny ankamaroan' ireny dia mbola velona mandraka ankehitriny, fa ny sasany efa nodimandry. 7 Rehefa afaka izany, dia niseho tamin' i Jakoba Izy, dia tamin' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apostoly]] rehetra." (1Kôr. 15: 3-7, ''[[Baiboly prôtestanta amin' ny teny malagasy|Ny Baiboly]]'').</blockquote>Mifanaraka ny manam-pahaizana fa nanoratra ny [[lovantsofina]] tamin' ny taompolo 30 i Paoly<ref><small>Gary Habermas, [http://www.garyhabermas.com/articles/J_Study_Historical_Jesus_3-2_2005/J_Study_Historical_Jesus_3-2_2005.htm "Resurrection Research: What Are Critical Scholars Saying"], ''Journal for the Study of the Historical Jesus'', 3, 2 (2005), [[http://archive.wikiwix.com/cache/?url=http%3A%2F%2Fwww.garyhabermas.com%2Farticles%2FJ_Study_Historical_Jesus_3-2_2005%2FJ_Study_Historical_Jesus_3-2_2005.htm tahiry]].</small></ref> .

=== Araka ny Filazantsaran' i Marka ===
Izao no voasoratra araka ny [[Evanjelin'i Marka|Evanjelin' i Marka]]: <blockquote>"1 Ary rehefa afaka ny andro [[Sabata]], dia lasa nividy zava-manitra [[Maria Magdalena]] sy Salome ary Maria, renin' i Jakoba, mba handeha hanosotra ny fatin' i [[Jesoa|Jesosy]]. 2 Ary nony maraina koa tamin' ny voalohan' andro amin' ny herinandro, rehefa niposaka ny masoandro, dia nankany amin' ny fasana izy ireo. 3 Ary niresaka hoe izy: Iza re no hanakodia ny vato ho afaka amin' ny varavaram-pasana hisolo antsika? 4 Fa nony nitraka izy, dia, indro, hitany fa efa voakodia niala ny vato; fa lehibe dia lehibe ny vato. 5 Ary raha niditra tao anatin' ny fasana izy, dia nahita zatovo anankiray nipetraka teo amin' ny ankavanana niakanjo akanjo fotsy, dia talanjona izy. 6 Fa hoy ilay zatovo taminy: Aza talanjona; mitady an' i Jesosy avy any [[Nazareta]], Izay [[Fanomboana an' i Jesoa|nohomboana]] tamin' ny [[hazo fijaliana]], ianareo; efa nitsangana Izy; tsy ato Izy; jereo fa teo no nametrahany Azy." (Mar. 16: 1-6, ''[[Baiboly prôtestanta amin' ny teny malagasy|Ny Baiboly]]'').</blockquote>

=== Araka ny Filazantsaran' i Matio ===
Ny sombin-dahatsoratra vakintsika amin' izao dia natovana tamin' ny taonjato faha-5. Ara-pilaharam-potoana dia niseho tamin' ny taompolo 80-90 ny fitantarana omena manaraka eto, izay nosoratana taorian' ny [[Epistilin' i Paoly|taratasin' i Paoly]], izany hoe ilay hita ao amin' ny [[Evanjelin'i Matio|Evanjelin' i Matio]]:<blockquote>"1 Ary tamin' ny alin' ny [[Sabata]], raha vao nazava ratsy ny [[Alahady|andro voalohany]] amin' ny herinandro, dia avy hizaha ny fasana [[Maria Magdalena]] sy ilay Maria anankiray. 2 Ary, indro, nisy [[horohorontany]] mafy; fa nisy [[anjelin' ny Tompo]] nidina avy tany an-danitra, dia nankeo ka nanakodia ny vato, dia nipetraka teo amboniny. 3 Ary ny fijery azy dia tahaka ny [[helatra]], ary ny fitafiany fotsy tahaka ny [[oram-panala]]; 4 ary ny mpiambina nivadi-po noho ny fahatahorana azy ka tonga tahaka ny maty. 5 Ary ny [[anjely]] namaly ka nilaza tamin' ny vehivavy hoe: Aza matahotra ianareo; fa fantatro fa [[Jesoa|Jesosy]], Izay efa nohomboana tamin' ny hazo fijaliana, no tadiavinareo. 6 Tsy ato Izy, fa efa nitsangana araka izay nolazainy. Avia, ka jereo, fa tao no nandrian' ny Tompo. (...) 9 Ary, indro, Jesosy nifanena taminy ka nanao hoe: Finaritra. Ary izy ireo nanatona, dia nihazona ny tongony ka niankohoka teo anatrehany. 10 Dia hoy Jesosy taminy: Aza matahotra; fa mandehana, ka asaovy mankany [[Galilea (faritra)|Galilia]] ny rahalahiko; fa any no hahitany Ahy." (Mat. 28.1-6; 9-10,  ''[[Baiboly prôtestanta amin' ny teny malagasy|Ny Baiboly]]'')</blockquote>

=== Araka ny Filazantsaran' i Lioka ===
Izao ny voalaza ao amin' ny [[Evanjelin'i Lioka|Evanjelin' i Lioka]]:<blockquote>"1 Fa nony maraina koa tamin' ny andro voalohany amin' ny herinandro, dia nankany amin' ny fasana izy nitondra ny zava-manitra izay efa namboariny. 2 Ary hitany fa, indro, ny vato efa voakodia niala tamin' ny fasana. 3 Dia niditra izy, nefa tsy nahita ny fatin' i [[Jesoa|Jesosy]] Tompo. 4 Ary raha mbola very hevitra tamin' izany izy, indreo, nisy roa lahy niseho taminy nitafy fitafiana manelatrelatra. 5 Ary nony natahotra izy ka niankohoka, dia hoy izy roa lahy taminy: Nahoana no ato amin' ny maty no itadiavanareo ny velona? 6 Tsy ato Izy fa efa nitsangana; tsarovy ny teny izay nataony taminareo, fony Izy mbola tany [[Galilia (faritra)|Galilia]], hoe: 7 Ny [[Zanak' Olona|Zanak' olona]] tsy maintsy hatolotra eo an-tànan' ny mpanota ka hohomboana amin' ny hazo fijaliana ary hitsangana amin' ny andro fahatelo. (...) 12 Fa [[Petera]] nitsangana, dia nihazakazaka nankany amin' ny fasana; ary niondrika izy ka nahita ny lambam-paty mipetraka mitokana; dia lasa nody izy sady gaga noho ny zavatra izay tonga teo." (Lio. 24:1-7: 24:12,  ''[[Baiboly prôtestanta amin' ny teny malagasy|Ny Baiboly]]'')</blockquote>

=== Araka ny Filazantsaran' i Joany ===
Izao koa ny vosoratra ao amin' ny [[Evanjelin'i Joany|Evanjelin' i Joany]]:<blockquote>"3 Dia nandeha [[Petera]] sy ilay mpianatra anankiray ka nankany amin' ny fasana. 4 Ary niara-nihazakazaka izy roa lahy; ary ilay mpianatra anankiray nihazakazaka nihoatra an' i Petera ka tonga taloha tao amin' ny fasana. 5 Ary nony niondrika nitsirika izy, dia nahita ny lambam-paty nipetraka teo, nefa tsy niditra tao izy. 6 Ary avy koa Simona Petera nanaraka azy, dia niditra tao am-pasana ka nijery ny lambam-paty nipetraka teo, 7 ary ny mosara izay nafehy ny lohany tsy mba nipetraka teo amin' ny lambam-paty, fa voavalona mitokana. 8 Ary tamin' izay dia niditra koa ny mpianatra anankiray izay tonga taloha teo amin' ny fasana, ary nahita ka nino. 9 Fa tsy mbola fantany ny Soratra Masina fa tsy maintsy hitsangana amin' ny maty [[Jesoa|Jesosy]]. 10 Dia lasa indray ny mpianatra nody tany aminy. 11 Fa Maria nijanona nitomany teo ivelan' ny fasana; ary raha nitomany izy, dia niondrika nitsirika ny tao am-pasana 12 ka nahita anjely roa nitafy lamba fotsy nipetraka teo, ny anankiray teo an-doha tamin' ilay nandrian' ny fatin' i Jesosy, ary ny anankiray teo an-tongotra. 13 Ary hoy ireo taminy: Ravehivavy, nahoana ianao no mitomany? Dia hoy izy taminy: Satria nalain' olona ny Tompoko, ka tsy fantatro izay nametrahany Azy. 14 Rehefa nilaza izany izy, dia nitodika ka nahita an' i Jesosy nitsangana teo, nefa tsy fantany ho Jesosy." (Joa. 20.3-14).</blockquote>

== Ny fisehoan' i Jesoa nitsangan-ko velona ==
Araka ny filazan' i [[Simon Claude Mimouni]] dia zavatra natovana taty aoriana ny fitantarana momba ny fisehoan' i Jesoa tamin' ny mpianany taorian' ny [[Fitsanganana amin' ny maty|fitsanganany tamin' ny maty]]. Tamin' ny taonjato faha-2 izany fanovonana izany. "Mahagaga ny fisian' ny fahasamihafana ao amin' ireo fitantarana ny fisehoana, ka manambara izany fa lovantsofina maro no niavian' izy ireo"<ref><small>Simon Claude Mimouni et Pierre Maraval, ''Le Christianisme des origines à Constantin'', PUF, 2006, p.130.</small></ref>.

Nanoratra dimy ambin' ny folo taona talohan' ny nanoratana ny [[Evanjely]] i [[Paoly]] avy any Tarsosy. Ny tranainy indrindra amin' ireo Evanjely ireo dia ny [[Filazantsara araka an' i Marka|an' i Marka]]. Akoatry ny firesahany ny amin' ny nahitan' i [[Jakôba ilay Marina]] [[rahalahin' i Jesoa]] an' i Jesoa, dia milaza i Paoly fa niseho tamin' ny mpianatra miisa 500 koa i Jesoa. Araka ny [[Asan' ny Apôstôly]] koa dia nisehoan' i Jesoa manokana teo akaikin' i [[Damaskôsy]] (na [[Damasy]]) i Paoly taorian' ny nitsanganany tamin' ny maty.

== Ny olana ara-tantaran' ny fitsanganan' i Jesoa ho velona ==
Tsy zava-nitranga azo hamarinina noho izy momba ny finoana ny fitsanganan' i Jesoa ho velona; tsy azon' ny taranja [[Tantara]] anaovana fikarohana izany<ref><small>Camille Focant, « La Résurrection », in Michel Quesnel et Philippe Gruson (dir.), ''La Bible et sa culture'', éd. Desclée de Brouwer, 2011, vol. II, <abbr>p.</abbr> 145.</small></ref>. "Mizara mandrakariva ny mpanao heviteny ny amin' ny fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty. Anisan' ny voalohany tamin' ny taonjato faha-18 izay niezaka nanaporofo ny fisian' ny hosoka nataon' ny [[Apôstôly roa ambin' ny folo|Apôstôly]] i  Reimarus. (...) I David Strauss, izay lasa nalaza tao [[Frantsa]] noho ny asasoratr' i Ernest Renan, dia nihevitra an' izany ho [[Fedrà|angano]] teraka ho azy tao amin' ny fiangonana kristiana voalohany, indrindra noho ny hakiviana tsy nety nampiononina teo amin' ny mpianatr' i Jesoa taorian' ny nahafatesany".

Hatramin' i [[Rudolf Bultmann]] (tamin' ny fiandohan' ny taonjato faha-20) dia "fanao ny manavaka ny finoana ny [[Fitsanganan-ko velona|fitsanganana amin' ny maty]], izay iheverana ny fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty ho zava-nitranga marina tokoa, amin' izay ara-tantara araka ny heviny hentitra"<ref><small>Simon Claude Mimouni et Pierre Maraval, ''Le Christianisme des origines à Constantin'', Paris, éd. P.U.F., 2006, <abbr>p.</abbr> 128-129.</small></ref>. Tsy manan-kambara ny mpahay tantara ny amin' io resaka io na amin' ny fitsipahana izany na amin' ny fanohanana, nefa afaka manamarina izy ireo fa nino ny mpianatr' i Jesoa fa "natsangan' Andriamanitra izy" (Jereo: Rôm. 10.9).

Nihevitra ilay mpahay tantara Geza Vermes fa hevitra sady fototra no mahavariana ao amin' ny [[kristianisma]] ny fitsanganan' i Jesoa tamin' ny maty. Mihevitra izy fa eo anatrehan' ireto hevitra roa mifangarika ireto -- etsy an-kilany ny fahamarinan' ilay zava-nitranga azo tsapain-tanana ary etsy an-daniny ny fandavana izany tateraka -- dia misy [[petra-kevitra]] maro azo heverina hanazavana ny fijoroana vavolombelona ny amin' ilay fitsanganan-ko velona, ka anisan' izany ny fangalarana ny faty, ny fialana amin' ny hatoranana, ny fahitan-javatra tsy tena izy, na ny fitsanganan-ko velona ara-panahy, izany hoe [[Dôketisma|dôketa]].

Mihevitra ilay teôlôjiana E. P. Sanders fa nisy tsikombakomba namporisika amin' ny finoana ny fitsanganan-ko velona izay mety nitarika tamin' ny fivoaran' ny tantara hirindra kokoa. Io petra-keviny io anefa tsy ahafahana manazava ny antony nahatonga ny Kristiana voalohany [[Maritiora|hanaiky ho faty]] noho ny amin' ny zavatra izay fantany fa tsy marina. Milaza kosa i Helmut Koster kosa fa tamin' ny voalohany ireo fitantarana ireo dia [[epifania]] nampandrosoina taty aoriana ka niteraka fijoroana ho vavolombelona ny amin' ny fitsanganan-ko velona araka ny ahalalantsika azy.

== Jereo koa ==

* [[Fitsanganan-ko velona (kristianisma)]]
* [[Fisian' i Kristy talohan' ny nahatongavany ho nofo]]

* [[Fahaterahan' i Jesoa]]
* [[Fanomboana an' i Jesoa]]
* [[Paska]]
* [[Fankalazana ny Fiakaran' i Jesoa]]

== Loharano sy fanamarihana ==