Hijery ny fangon'i Fiteny hongariana

{{infobox fiteny
|fiteny=Fiteny hongariana
|isan'ny mpiteny=13 tapitrisa
|faritany={{Vondrona Eoropeana}}<br/>{{Hongaria}}<br/>{{Romania}}<br/>{{Silaovakia}} (tenim-paritra)<br/>{{Serbia}} (tenim-paritra)<br/>{{Aotrisy}} (tenim-paritra)<br/>{{Okraina}} (tenim-paritra)<br/>{{Krôasia}} (tenim-paritra)
|sata=Ofisialy ao [[Hongaria]] sy amin'ny [[Vondrona Eoropeana]]
}}Ny '''fiteny hongariana''' na '''fiteny hôngroà''' dia fiteny ao amin' ny sampana [[Fiteny finô-ogriana|finô-ogriana]]<nowiki/>n' ny [[fianakaviam-piteny oraliana]], ary ny fiteny hafa ao amin' io sampana io dia ny [[fiteny finoà]] sy ny [[fiteny estôniana]], ary koa ny [[fiteny kanty]] (na [[Fiteny kanty|fiteny ôstiaka]]) sy ny [[fiteny mansy]] (na [[Fiteny mansy|fiteny vôgola]]). Ny fiteny hongariana no [[fiteny ôfisialy]] any [[Hôngria]]. Amin' ny fiteny hongroà izy dia atao hoe '''''magyar nyelv'''''.

Miisa 13 tapitrisa eo ho eo ny olona miteny hongariana manerana izao tontolo izao, ka ny 9&nbsp;900&nbsp;000 amin' ireo dia monina ao [[Hôngria]]. Misy ihany koa fianakaviambe miteny hongroà any amin' ny firenena manodidina an' i Hôngria ([[Romania]], [[Slôvakia]], [[Serbia]], [[Okraina]], [[Aotrisy]], [[Krôasia]] ary [[Slôvenia]]), ary koa fianakaviambe maro vokatry ny fifindra-monina tany [[Etazonia]], [[Kanada]], [[Israely]], sns.

Amin' ny lafiny endri-teny sy ny fiforonan-teny dia fiteny manambatambatra [[Hasin-teny|hasinteny]] ny fiteny hongariana. Mampiavaka azy koa ny fisian' ny [[firindran-janapeo]]. Ankoatry ny voambolana nolovainy sy novolavolaina ao anatiny dia nindrana teny avy amin' ny [[Fiteny slava|fiteny slavy]], [[Fiteny latina|latina]], [[Fiteny alemàna|alemana]], [[Fiteny tiorka|tiorka]] ary [[Fiteny indô-iraniana|indô-iraniana]] ny fiteny hôngroà.

Noraiketina an-tsoratra nanomboka tamin' ny taonjato faha-11 tamin' ny alalan' ny endriky ny [[abidy latina]] nasiam-panovana ny fiteny hôngroà.

Tany amin' ny tehezana atsinanan' ny [[Tendrombohitra Oraly|Tendrombohitra Oral]] no nitenenana azy tany am-boalohany, ary ny [[Magiara (vahoaka)|Hongroà]] any Hôngria sy monina any amin' ny firenena mifanolo-bodirindrina ary any [[Etazonia]] no miteny azy amin' izao fotoana izao. Tsy dia misy fahasamihafana firy ny fitenim-paritra hongroà.

== Faritra ahitana mpiteny hôngroà ==
[[Sary:Dist of hu lang europe.svg|Toerana misy ny olona miteny hongariana (miloko maitso)|325x325px|right|thumb]]Miisa 13 tapitrisa eo ho eo ny olona miteny hongariana manerana izao tontolo izao, ka ny 9&nbsp;900&nbsp;000 amin' ireo,  izay manao ny fiteny hôngroa ho [[fiteny ôfisialy]], dia monina ao [[Hôngria]]. Mitovy sata io fiteny io any [[Slôvenia]] (misy [[Magiara (vahoaka)|Magiara]] miisa 6&nbsp;243, taona 2002), miaraka amin' ny [[fiteny slôvena]], any amin' ny toerana misy fianakaviambe hôngroà. Raha ny amin' ny habetsaky ny mpiteny hôngroà dia firenena faharoa i [[Romania]], izay misy mpiteny miisa 1&nbsp;259&nbsp;914 (taona 2011) nobeazina amin' ny fiteny hôngroà. Ao Romania dia azo ampiasaina amin' ny fitantanan-draharaham-panjakana ifotony, ny fiteny hongroà, any amin' ny faritra izay mihoatra ny 20 % ny isan' ny [[Magiara (vahoaka)|Hôngroà]] ao aminy.

Any [[Serbia]] (misy mpiteny miisa 243&nbsp;146, taona 2011), ao amin' ny faritanin' i Vôjvôdina (''Voivodina''), dia ampiasaina amin' ny fomba [[Fiteny ôfisialy|ôfisialy]] ny fiteny hôngroà any amin' ny toerana misy ny mponina miteny hôngroà mahatratra 15 % amin' ny fitambaran' ny mponina.

Any amin' ireto firenena manaraka ireto ihany koa, [[Slôvakia]] (mpiteny miisa 458&nbsp;467, taona 2011), [[Okraina]] any amin' ny faritra Zakarpattia na Transkarpatia (161&nbsp;618, taona 2001), [[Aotrisy]] (25&nbsp;884, taona 2001) ary [[Krôasia]] (10&nbsp;231, taona 2011), dia fitenin' ny vitsy anisa ekena ny fiteny hôngroà.

Ankoatra ny firenena mifanolo-bodirindrina amin' i [[Hôngria]], izay ananan' ny fiteny hôngroà ny satan' ny fitenin' ny vitsy anisa, dia misy mpiteny hongroà maro am-pielezana. Ny vondron' olona miteny hôngroà lehibe indrindra dia any [[Etazonia]] (86&nbsp;406, taona 2013), any [[Kanada]] (57&nbsp;515, taona 2021) ary any [[Israely]] (70&nbsp;000, taona 1998).
{| class="wikitable"
|+
|'''Firenena'''
|'''Isan' ny mpiteny'''
|'''Taona'''
|-
|[[Hôngria]]
|9 896 333
|2011
|-
|[[Romania]] (indrindra any Transylvania)
|1 038 806
|2021
|-
|[[Slôvakia]]
|462,175
|2021
|-
|[[Serbia]] (indrindra any Vojvodina)
|241 164
|2011
|-
|[[Okraina]] (indrindra any Zakarpattia)
|149 400
|2001
|-
|[[Etazonia]]
|117 973
|2000
|-
|[[Kanada]]
|75 555
|2001
|-
|[[Israely]]
|70 000
|
|-
|[[Aotrisy]] (indrindra any Burgenland)
|22 000
|
|-
|[[Aostralia]]
|20 883
|2011
|-
|[[Krôasia]]
|16 500
|
|-
|[[Slôvenia]] (indrindra Prekmurje)
|9 240
|
|-
|'''Totaly'''
|'''12–13 tapitrisa'''
|
|}

== Fanononana sy fanoratana ==

=== Abidy ===
Noforonina tamin' ny taonjato faha-13 ny y [[abidy hongroà]] (hong: ''magyar ábécé''), izay avy amin' ny [[abidy latina]]. Ny abidy hongroà dia misy litera 44 ahitana litera 26 tsy misy [[Tendro (soratra)|tendro]], litera sivy misy tendro (''á, é, í, ó, ö, ő, ú, ü, ű''), litera kamban-droa miisa valo (''dz, gy, ly, ny, sz, ty, zs'') ary litera kamban-telo iray (''dzs'').

Toy izao ny filaharan' ny litera:

A a, Á á, B b, C c, Cs cs, D d, Dz dz, Dzs dzs, E e, É é, F f, G g, Gy gy, H h, I i, Í í, J j, K k, L l, Ly ly, M m, N n, Ny ny, O o, Ó ó, Ö ö, Ő ő, P p, Q q, R r, S s, Sz sz, T t, Ty ty, U u, Ú ú, Ü ü, Ű ű, V v, W w, X x, Y y, Z z, Zs zs.

=== Zanatsoratra sy zanapeo ===

==== Famakiana ny zanatsoratra ====
Misy zanatsoratra 15 ny [[abidy hongariana]]:
{| class="wikitable"
|Sora-madinika
|a, á, e, é, i, í, o, ó, ö, ő, u, ú, ü, ű, y
|-
|Sora-baventy
|A, Á, E, É, I, Í, O, ó, Ö, Ő, U, Ú, Ü, Ű, Y
|}
Misy [[mari-tsoratra]] vitsivitsy ampiasaina amin' ny tarehin-tsoratra milaza zanapeo. Tsy misy [[tendro miraika havanana]] ny [[zanapeo fohy]]: a, e, i, o, u, ö, ü. Mamaritra zanapeo fohy hafa ny Ny [[tendro kambana]] (ö, ü) (ny zanatsoratra boribory anoloana, tsy misy amin' ny teny latina). Marihina amin' ny alalan' ny [[tendro miraika havia]] iray na roa ny [[zanapeo lava]]: á, é, í, ó, ú, ő, ű.  Amin' ny ankapobeny dia maneho fianakaviam-peo iray misy feo mitovitovy ny [[litera]].

Ireto ny zanatsoratra hongariana sy ny fanononana azy:
{| class="wikitable"
|Fohy
|'''a''' /ɒ/
|'''e''' /ɛ/
|'''i''' /i/
|'''o''' /o/
|'''ö''' /ø/
|'''u''' /u/
|'''ü''' /y/
|'''y''' /i/
|-
|Lava
|'''á''' /aː/
|'''é''' /eː/
|'''í''' /iː/
|'''ó''' /oː/
|'''ő''' /øː/
|'''ú''' /uː/
|'''ű''' /yː/
|
|}
Vakina toy ny o [[Fiteny malagasy|malagasy]] ny zanatsoratra ''u'' sy ny ''ú''; ny ''ü'' sy ''ű'' ny kosa dia vakina toy ny ''u'' [[Fiteny frantsay|frantsay]] ary ny ''ö'' toy ny ''eu'' frantsay.

==== Ny firindran' ny zanapeo ====
Mizara ny [[zanapeo]] ho vondrona roa ny lalànan' ny firindran-janapeo: [[zanapeo anoloana]] (''e'', ''é'', ''i'', ''í'', ''ö'', ''ő'', ''ü'', ''ű'') sy [[zanapeo aoriana]] (''a'', ''á'', ''o'', ''ó'', ''u'', ''ú''). Manana ny "tandindony" mirindra aminy ao amin' ny vondrona faharoa ny zanapeo tsirairay ao amin' ny vondrona iray.

Tsy maintsy ao amin' ny vondrona iray ihany ny zanapeo rehetra amin' ny voanteny iray, ka ny [[Tovana (fitsipiteny)|tovana]] amin' ny ankapobeny dia manana endrika roa, miavaka noho ny zanapeo ao aminy, ny zanapeo ao amin' ny endrika iray dia ny sarin' ny an' ny endrika hafa: ny [[fototeny]] misy zanapeo aoriana (toy ny á) dia mitaky tovana misy zanapeo aoriana (''hát'', "lamosina", lasa ''hátunk'', "lamosinay", ''háton'', "eo an-damosiny"), fa ny fototeny misy zanapeo aloha dia ampiarahina amin' ny tovana misy zanapeo aloha (''hét'', "herinandro", lasa ''hetünk'', "herinandrontsika", ''héten'', "mandritra ny herinandro (maro)").

=== Renisoratra sy renifeo ===
Misy renisoratra 29 ny abidy hongariana: 
{| class="wikitable"
|Sora-madinika
|b, c, cs, d, dz, dzs,f, g, gy, h, j, k, l, ly, m, n,  ny, p, q, r, s, sz, t, ty, v, w, x, z, zs
|-
|Sora-baventy
|B, C, Cs, D, Dz, Dzs, F, G, Gy, H, J, K, L, Ly, M, N,  Ny, P, Q, R, S, Sz, T, Ty, V, W, X, Z, Zs
|}
Ahitana kamban-drenisoratra '''''sz''''' (tononina toy ny ''s'' malagasy /s/), '''''cs''''' (tononina toy ny ''tch'' englisy /t͡ʃ/)'', '''zs''''' (tononina toy ny ''j'' frantsay /ʒ/)'', '''ty''''' (tononina manakaiky ny ''ti'' sy ny ''ts'' /c/)'', '''gy''''' (tononina manakaiky ny ''di'' sy ny ''dz'' /ɟ/) ary '''''ny''''' (tononina toy ny ''gn'' sy ny ''ni'' /ɲ/); ny litera '''c''' (tononina toy ny ''ts'' /t͡s/) sy '''s''' (tononina toy ny ''sh''  anglisy /ʃ/). Mitovy amin' ny an' ny [[fiteny latina]] ny fanononana ny [[renisoratra]] hafa.
Ireo misy fifamaliana migobola  tsy migoboka:
{| class="wikitable"
|Migoboka
|'''b''' /b/
|'''dz''' /d͡z/
|'''dzs''' /d͡ʒ/
|'''d''' /d/
|'''v''' /v/
|'''g''' /g/  - '''gy''' /ɟ/
|'''zs''' /ʒ/
|'''z''' /z/
|-
|Tsy migoboka
|'''p''' /p/
|'''c''' /t͡s/
|'''cs''' /t͡ʃ/
|'''t''' /t/  - '''ty''' /c/
|'''f''' /f/
|'''k'''  /k/
|'''s''' /ʃ/
|'''sz''' /s/
|}
Ireo tsy ahtana ny fifamaliana ''migobola'' vs ''tsy migoboka'':
{| class="wikitable"
|'''h''' /h/
|'''j  '''/j/
|'''l''' /l/  - '''ly''' /j/
|'''m''' /m/
|'''n''' /n/  - '''ny''' /ɲ/
|'''r''' /r/
|}
Ireo tsy hita afa-tsy amin’ny fanoratana ny teny vahiny:
{| class="wikitable"
|'''q''' /k/
|'''w''' /v/
|'''x''' /ks/
|}

== Fandrafetana teny sy fehezan-teny ==

=== Fanambatambarana hasinteny ===
Tahaka ny fiteny rehetra ao amin' ny [[Fiteny finô-ogriana|fianakaviana finô-ogriana]], ny fiteny hongariana dia fiteny manambatambatra hasinteny, izay toetra fototra mampiavaka azy amin' ny [[Fiteny indô-eorôpeanina|fiteny indô-eorôpeana]], fa mampanakaiky koa azy amin' ny fiteny avy amin' ny fianakaviana hafa, toy ny [[fiteny tiorka]] sy ny [[fiteny japôney]].

Ny teny amin' ny ankapobeny dia misy [[fototeny]] azo ampiana [[Tovana (fitsipiteny)|tovana]] iray na maromaro. Ny ankamaroan' ireo tovana ireo, izay tena maro be, dia manaraka ny lalàn' ny firindran-janapeo, izay mizara ny [[zanapeo]] ho vondrona roa (zanapeo anoloana sy zanapeo aoriana).

Mipetraka amin' ny zanapeo voalohany amin' ny teny ny [[Tsindrimpeo|tsidrimpeo]]. Ny [[anarana]] hongroà dia mandray [[Tovana (fitsipiteny)|tovana]] samihafa arakaraka ny [[Anjara asa (fitsipiteny)|anjara asa]] am-pehezanteny, izay mety hidika hoe "mankany", "avy any", "an' ny" na "ambonin' ny"; manana tovana roa ambin' ny folo milaza tompon-javatra koa izy (oh: ''zsebem'', "paosiko (iray)", ''zsebeim'', "paosiko (maro)", ''zsebembe'', "ao am-paosiko (maro)").

Ny [[matoanteny]] dia afaka manondro, tsy ny olona, ny [[Filaza isa (fitsipiteny)|isa]], ny [[Filazam-potoana (fitsipiteny)|fotoana]] ary ny fomba ihany, fa koa ny fanatrehana (na fisiana) na ny tsy fisian' ny [[Fameno (fitsipiteny)|fameno]] (''olvasok'', "mamaky aho", ''olvasom'', "namaky azy aho", ''olvasnál'', "mamaky ianao (hono)", ''olvasnád'', "mamaky azy ianao (hono)").

== Tantara sy fanasokajiana ==
=== Tantara ===
Ny fiteny prôtô-hôngroà dia nisaraka tamin' ny fiteny iray fianakaviana aminy efa 2&nbsp;000 taona mahery lasa izay, nifindra niankandrefana tsikelikely, tonga tany amin' ny toerana misy azy ankehitriny tamin' ny taona 900 taor. J.K. any ho any. Nandritra io fifindra-monina io, ny fiteny hôngroa dia nanampy voanteny vahiny maro, nindramina indrindra tamin' ny fitenin' ny [[Fianakaviam-piteny torkika|vondrona torkika]] sy ny vondron' ny [[Fiteny iraniana|fiteny iranika]] tenenina any amin' ny faritra [[Kaokazy]] sy ny manodidina azy. Taorian' ny taona 900, ny fiteny hongroà dia nahangona maro tamin' ny voambolana nindramina avy amin' ny [[fiteny rômana]], [[Fiteny slava|slavy]], [[Fiteny tiorka ôtômana|tiorka ôtômana]] na [[Sampam-piteny jermanika|jermanika]]. Na izany aza, ny ankamaroan' ny voambolana fampiasa isan' andro dia voambolana [[Fiteny finô-ogriana|finô-ogriana]] (toy ny hoe ''ház'', "trano", ''kéz'', "tanana", ''szem'', "maso", na ''hat'', "enina"). Tamin' ny taonjato faha-19, ny fiteny hongroà dia namorona voambolana teknika maro dia maro, noforonin' ny mpahay teny, mba hahafahan' ity fiteny ity hiatrika ny [[teknôlôjia]] sy ny [[siansa]] ary ny [[filôzôfia]] tandrefana.

=== Fanasokajiana ===
Ny fiteny hongariana dia fiteny ao amin' ny sampana [[Fiteny finô-ogriana|finô-ogriana]]<nowiki/>n' ny [[fianakaviam-piteny oraliana]]. Ny fiteny akaiky indrindra ny fiteny hongroà dia ny [[fiteny vôgola]] sy ny [[fiteny ôstiaka]], any amin' ny faritry ny ony Ob any amin' ny farany andrefana amin' i [[Siberia]].

== Jereo koa ==
* [[Hôngria]]
* [[Fiteny ao Hôngria]]

{{vangovango}}

[[Sokajy:Fiteny]]