Hijery ny fangon'i Boky ara-tantara (Baiboly)

[[Sary:Jerusalem temple3.jpg|vignette|334x334px|''Ny Tempolin' i Sôlômôna,'' 2010.]]
Ny '''boky ara-tantara''' na '''bokin-tantara''' dia fitambarana boky ao amin' ny [[Testamenta Taloha]] ao amin' ny [[Baiboly]] izay mirakitra amin' ny ankapobeny ny tantaran' ny [[Zanak' i Israely|Zanak' i Isiraely]] tao amin' ny tany [[Kanaana (faritra)|Kanaana]] hatrany amin' ny [[Fahababoana tany Babilôna|fahababoany tany Babilôna]]. 

Ireto avy ireo boky ireo: [[Bokin' i Jôsoa|Jôsoa]], ny [[Bokin' ny Mpitsara|Mpitsara]], ny [[Bokin' i Rota|Rota]], ny [[Boky voalohan' i Samoela|Samoela voalohany]], ny [[Boky faharoan' i Samoela|Samoela faharoa]], ny [[Boky voalohan' ny Mpanjaka|Mpanjaka voalohany]], ny [[Boky faharoan' ny Mpanjaka|Mpanjaka faharoa]], ny [[Boky voalohan' ny Tantara|Tantara voalohany]], ny [[Boky faharoan' ny Tantara|Tantara faharoa]], ny [[Bokin' i Ezra|Ezra]] (na [[Bokin' i Ezra|Esdrasa]]) ny [[Bokin' i Nehemia|Nehemia]] ary ny [[Bokin' i Estera|Estera]]. Ny [[Baiboly katôlika amin' ny teny malagasy|Baiboly katôlika]] dia ahitana boky deoterôkanônika dia ny [[Bokin' i Tôbia|Tobià]], ny [[Bokin' i Jodita|Jodita]] ary ny [[Boky voalohan' ny Makabeo|Makabeo voalohany]] sy ny [[Boky faharoan' ny Makabeo|Makabeo faharoa]].

Ao amin' ny [[Baiboly hebreo]] dia sokajina ho isan' ny "Mpaminany taloha" (hebreo: ''[[Nevi'im]] aharonim'') ny hatramin' ny [[Bokin' i Jôsoa]] ( na Jôsoe) ka hatramin' ny [[Boky faharoan' ny Mpanjaka]]. Ny boky ara-tantara sisa dia voasokajy ao amin' ny atao hoe "Soratra" (hebreo: ''[[Ketuvim]]''), ka isan' izany ny [[Boky voalohan' ny Tantara]] sy ny [[Boky faharoan' ny Tantara]]. 

== Ao amin' ny Baiboly kristiana sy ao amin' ny Tahakh ==
Tsy misy ny sokajy boky ara-tantara ao amin'ny Baiboly jiosy amin' ny teny hebreo ([[Tanakh]]) fa voatsinjara amin' ny atao hoe "Mpaminany" (na ''[[Nevi'im]]'') sy "Soratra" (''[[Ketuvim]]'') ny boky ara-tantara ao amin' ny Baiboly kristiana.

Ny [[Bokin' i Rota]], ny [[Boky voalohan' ny Tantara]], ny [[Boky faharoan' ny Tantara]], ny [[Bokin' i Nehemia]] ary ny [[Bokin' i Estera]] dia isan' ny [[Ketuvim]]. Ny [[Bokin' i Jôsoa]], ny [[Bokin' ny Mpitsara]], ny [[Bokin' i Rota]], ny [[Boky voalohan' i Samoela]], ny [[Boky faharoan' i Samoela]], ny [[Boky voalohan' ny Mpanjaka]], ny [[Boky faharoan' ny Mpanjaka]], ny [[Boky voalohan' ny Tantara]] ary ny [[Boky faharoan' ny Tantara]] dia isan' ny [[Nevi'im]]. 

== Famintinana ny boky tsirairay ==

=== Boky ara-tantara (prôtôkanônika) ===
[[Sary:JSC the battle of Jericho.png|vignette|207x207px|''Ilay ady tao Jeriko,'' nataon'i Julius Schnorr von Carolsfeld.]]
Ireo boky ireo dia hita amin' ny [[Tanakh]] sy ny Baibolin' ny fiangonana kristiana rehetra na [[Baiboly katôlika|katôlika]] na [[Baiboly prôtestanta|prôtestanta]] na [[Baiboly ôrtôdôksa|ôrtôdoksa]].

==== Bokin' i Jôsoa na Jôsoe ====
Ny [[Bokin' i Jôsoa]] na [[Bokin' i Jôsoa|Bokin' i Jôsoe]] dia mitantara ny nahazoan' ny [[Zanak' i Israely]] ny tany nampanantenain' Andriamanitra ny razambeny, dia i [[Kanaana (faritra)|Kanaana]].

Maneho ny tsy fivadihan' Andriamanitra ny fampanantenana nataony io boky io. Asehony koa anefa fa ho resim-pahavalo izay mivadika amin' Andriamanitra.

==== Bokin' ny Mpitsara ====
[[Sary:Francesco Morone 001.jpg|vignette|''I Samsona sy i Dalila'', nataon'i Francesco Morone, taonjato faha-16.]]
Ny [[Bokin' ny Mpitsara]] dia mitantara ny zava-bitan' ireo [[Mpitsara ao amin' ny Baiboly|mpitsara]] voatendrin' Andriamanitra hitondra sy hanafaka ny Zanak' i Israely tao amin' ny tany [[Kanaana (faritra)|Kanaana]] taorian' ny nahafatesan' i [[Jôsoa]]. Asehony ihany koa ny fiaimpiainan' ireo mpitsara ireo sy ny fangejan' ny firenena hafa ny Zanak' i Israely noho ny fialany an' Andriamanitra ary ny fiverenany amin' Andriamanitra indray ka mahatonga azy ireo hahazo fanafahana.

==== Bokin' i Rota ====
Ny [[Bokin' i Rota]] dia mitantara ny fiainan' ny fianakaviana iray tamin’ ny andron’ ny [[Mpitsara ao amin' ny Baiboly|mpitsara]], ka manasongadina ny fifikiran' ny vehivavy [[Môaba (fanjakana)|môabita]] iray, atao hoe [[Rota (Baiboly)|Rota]], amin' ny rafozambaviny na dia teo aza ny fijaliana nahazo azy ireo. Lasa isan' ireo olona manan-danja indrindra eo amin' ny tantaran' ny Israelita i Rota, na dia avy amin' ny firenena hafa ([[jentilisa]]) aza, noho ny niterahany ny razamben' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]] mpanjaka.

==== Boky voalohan' i Samoela ====
[[Sary:David-goliath28.jpg|vignette|243x243px|''Namaly an' i Gôliata i Davida,'' nataon' i Gustave Doré.]]
Ny [[Boky voalohan' i Samoela]] dia mitantara ny fanombohan' ny [[Fanjakan' i Israely (mitambatra)|fitondrà-mpanjaka]] voalohany tao amin' ny Israelita sy ny adiny tamin' ny firenena fahavalony. Resahiny koa ny fahotana nataon' i [[Saoly]] sy i [[Davida (mpanjaka)|Davida]], mpanjaka roa voalohany, izay niteraka olana teo amin' ny fitondrany sy ny fireneny.

==== Boky faharoan' i Samoela ====
Ny [[Boky faharoan' i Samoela]] dia mitantara ny momba an' i [[Davida (mpanjaka)|Davida]], mpanjaka israelita isan' ireo malaza indrindra. Resahin' io boky io koa na ny heriny sy ny fahendreny, na ny fahalemeny sy ny fahotany, ary ny vokatr' izany rehetra izany. Ambaran' io boky io fa na dia tsy fanaperana aza ny toetr' i Davida dia tsy niala amin' Andriamanitra sady tsy nidera afa-tsy i [[Iahveh|lahveh]] izy.

==== Boky voalohan' ny Mpanjaka ====
Ny [[Boky voalohan' ny Mpanjaka]] na Mpanjaka voalohany dia mitantara ny fametrahana an' i [[Sôlômôna]] (na Salômôna) ho mpanjaka, ny fanorenany ny [[Tempolin' i Sôlômôna|Tempoly voalohany]], ny fivakisan' ny firenena ho fanjakana roa (ny [[Fanjakan' i Jodà]] sy ny [[Fanjakan' i Israely (Samaria)|an' i Israely]]), ny fahotan' ireo mpanjaka ary ny fandraisana anjaran' ireo mpaminany manoloana izany. Nanao fahotana lehibe i Sôlômôna tamin' ny naha mpanjaka azy ka ho setrin' izany dia nivaky roa ny firenena taorian' ny nahafatesany. Tsaraina amin' ny fifikirany na tsia amin' Andriamanitra ny mpanjaka tsirairay voatantara ao amin' ny boky.

==== Boky faharoan' ny Mpanjaka ====
[[Sary:Tissot The Flight of the Prisoners.jpg|vignette|''Ny fanaovana sesitany ireo babo'', sary nataon' i James Tissot (1896-1902)]]
Ny [[Boky faharoan' ny Mpanjaka]] na Mpanjaka faharoa dia manohy ny tantaran' ny [[Fanjakan' i Jodà]] sy ny an' i [[Fanjakan' i Israely (Samaria)|Israely]] izay niantomboka tao amin' ny [[Boky voalohan' ny Mpanjaka]]. Mitantara ny nanjakan' ireo mpanjaka tsirairay hatramin' i [[Ahazia (mpanjakan' i Jodà)|Ahôzia]] (na Ahazia) ka hatramin' ny faharavan' ny Fanjakan' i Jodà io boky io. Asehon' ny boky fa navela ho rava ny Fanjakan' i Israely sy ny Fanjakan' i Jodà noho izy ireo nanjakan' ny tsy finoana an' Andriamanitra.

==== Boky voalohan' ny Tantara ====
Ny [[Boky voalohan' ny Tantara]] na Tantara voalohany dia manazava ny tantaran' ny Fanjakan' i Isiraely sy ny Fanjakan’ i Jodà hatramin' ny famoronana an' i [[Adama (Baiboly)|Adama]]. Ny mpanjaka [[Davida (mpanjaka)|Davida]] no olona resahina indrindra ao. Izy no nanao an' i Jerosalema ho ivontoeran’ ny fivavahana amin' i [[Iahveh]] Andriamanitra. Ao amin' io boky io dia aseho ho modely amin' ny fanompoana amim-pinoana sy fanajana an’ Andriamanitra i Davida.

==== Boky faharoan' ny Tantara ====
Ny [[Boky faharoan' ny Tantara|Boky faharoan’ ny Tantara]] na Tantara faharoa dia manomboka amin' ny tantaranan' ny fanjakan' i [[Sôlômôna]] izay fotoana nanorenana ny [[Tempolin' i Sôlômôna|Tempoly voalohany]] tao [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]]. Avy eo mitantara ny nivakisan' ny fanjankana ho roa ny boky: Fanjakan' i Jodà any atsimo sy Fanjakan i Israely any avaratra. I [[Hezekia]] sy i [[Jôsia (mpanjakan' i Jodà)|Jôsia]] no mpanjaka nalaza indrindra tamin' ny fanompoana an' Andriamanitra sady nanao izay hanajana ny Lalàn' Andriamanitra. Asongadin' ny boky fa vahoaka mpanota sady tsy niverina tamin' Andriamanitra nefa tsy nafoin' Andriamanitra ny vahoakan' i Israely. 

==== Bokin' i Ezra na Esdrasa ====
[[Sary:Jerus-n4i.jpg|vignette|''Kisarin'ny Tempoly faharoa''|249x249px]]
Ny [[Bokin' i Ezra]] na [[Bokin' i Ezra|Bokin' i Esdrasa]] dia mitantara ny didim-panjakana navoakan' i [[Persia]], dia i [[Kirôsy Lehibe|Kirôsy]], tamin' ny taona 537 tal. J.K., sy ny fiverenan' ny [[Jiosy]] afaka tamin' ny fahababoana an-tanindrazana teo ambany fifehezan' i [[Zerobabela|Zorobabela]] ary ny nanorenana ny [[Tempoly Faharoa|Tempoly]]. Avy eo ny boky mitantara ny nodian' i [[Ezra]] (na [[Esdrasa]]) tany [[Jerosalema (Andro Taloha)|Jerosalema]] ho any amin' ireo sakaizany izay niara-nifady hanina sy niara-nivavaka taminy mba hahazoany fiarovana avy amin' Andriamanitra alohan' ny hankanesany any Jerosalema. Tao Jerosalema dia naheno i [[Ezra]] fa betsaka ny [[Jiosy]] nanambady vehivavy tsy Jiosy, ka midika ho fandotoa-tena izany. Nivavaka ho azy ireo i Ezra sady nandresy lahatra azy ireo mba hanary ny vady aman-janany. 

==== Bokin' i Nehemia ====
Ny [[Bokin' i Nehemia]] mitantara ny fikasan’ i [[Nehemia]] hanangana ny manda efa nirodana indray. Nanendry an' i Nehemia ho governoran' i [[Fanjakan' i Jodà|Jodà]] ny mpanjakan' i [[Persia]] mba hahatanterahany ny faniriany nefa nisy ny tsy nankasitraka ny fananganana ny manda, dia ireo governeran' ny tanàna mpifanolo-bodirindrina amin' i Jodà. Vita ihany ny manda. Nanao fanarenana ara-tsôsialy sy ara-pivavahana koa i Nehemia. Rehefa niverina tao Jerosalema indray i Nehemia dia nahita fa niharatsy ny fiainan’ ny Jiosy tamin’ ny [[fahotana]] maro toy ny fanambadiana vehivavy hafa firenena, ka nitoetra tao Jerosalema izy mba hampihatra indray ny [[Lalàn' i Mosesy]].

==== Bokin' i Estera ====
[[Sary:Konrad Witz 002.jpg|vignette|213x213px|''I Estera eo anatrehan' i Ahasoerosy'', sary nataon' i  Konrad Witz, taona 1434-1435)]]
Ny [[Bokin' i Estera]] dia mitantara ny amin' ny vehivavy [[Jiosy]] iray atao hoe [[Estera (ao amin'ny Baiboly)|Estera]] izay lasa vadin’ i [[Ahasoerôsy]]  (na [[Kserksesy I]]) mpanjakan' i [[Persia]], sady nanavotra ny mpiray tanindrazana izay saika ringana araka ny fikasan-dratsin' i [[Hamàna]] piraiministra ary ny amin' ny fetin' ny [[Porima]] izay ankalazana izany fahafahana izany. Niseho tao Persia ny tantara, ao amin'ny tanànan' i [[Sosa]] (na Soza na koa Sosàna) tamin' ny nanjakan' i Ahasoerôsy. Maneho ny fanandratana ny osa sy ny famaizana ny mpiavonavona io boky io.

=== Ireo boky ara-tantara deoterôkanônika ===
Tsy hita ao amin' ny [[Tanakh]] sy amin' ny ankamaroan' ny [[Baiboly prôtestanta]] ireto boky ireto fa hita kosa ao amin' ny [[Baiboly katôlika]]. sy amin' ireo [[Baiboly ôrtôdôksa]].

==== Bokin' i Tôbià ====
Ny [[Bokin' i Tôbia|Bokin' i Tôbià]] na Bokin' i Tôbita dia boky mitatitra ny tantaran' ny [[Israelita]] iray atao hoe Tôbia sy ny rainy atao hoe Tôbita anisan' ireo natao sesitany tany [[Ninive]]. Lasa jamba raha nilatsahan' ny taim-borona i Tôbita. Nentin' ny anjely [[Rafaela (arikanjely)|Rafaela]] tany Ekbatana i Tôbia hanjono trondro halaina fo sy aty ary afero. Nahasitrana ny mason-drainy sy nandroaka ny [[devoly]] nampijaly an' i Sara, vehivavy ampahorin' ny demony Asmôdea, ny aferon' ilay trondro.

==== Bokin' i Jodita ====
Ny [[Bokin' i Jodita]] dia mitantara ny nampitsaharan' i [[Jodita]], vehivavy jiosy, ny horohoro nahazo ny [[Jiosy]] noho ny hanafihan' ny [[Asiria|Asiriana]] azy ireo, tamin' ny nanapahan' i Jodita ny lohan' ilay jeneraly asiriana atao hoe Hôlôferna. Nitsahatra noho izany ny tahotra sady velona indray ny finoan' ny Jiosy an' Andriamanitra.

==== Boky voalohan' ny Makabeo ====
Ny [[Boky voalohan' ny Makabeo]] dia mitantara ny zavatra nataon' ny fianakaviana [[hasmôneana]] nandritra ny tolona nataon' ireo [[Jiosy]] ho an' ny fahaleovantenany teo anelanelan' ny taona 175 sy 135 tal. J.K. Nandray ireo lohahevitra hita ao amin' ny tantaran' ny Jiosy tany aloha ny mpanoratra, indrindra ny amin' ny fitandremana ny [[Lalàn'i Mosesy|Lalàna]] izay zava-dehibe indrindra amin' ny zavatra rehetra. Amin' ny mpanoratra dia fanompoana an' Andriamanitra ny fanompoana ny tanindrazana.

==== Boky faharoan' ny Makabeo ====
Ny [[Boky faharoan' ny Makabeo]] dia mitantara ny [[Fikomian' ny Makabeo|fanoherana]] nataon' ireo [[Makabeo]] nefa maneho izany amin' ny fomba fijery [[Teôlôjia|teôlôjika]] kokoa fa tsy [[Tantara|ara-tantara]]. Loharano ahafantarana ny niantombohan' ny ady teo amin' ny Jodeana sy ny [[Seleokida]] io boky io. Ahitana zavatra manakaiky ny [[Lovantsofina|lovantsofin]]' ny [[Fariseo]] koa ao, dia ny finoana ny [[Tsy feteza-maty|tsy feteza-matin' ny fanahin' olombelona]] sy ny [[Fitsanganan-ko velona (kristianisma)|fitsanganan-ko velona]].

== Jereo koa ==
Fanasokajiana ny boky ao amin' ny [[Testamenta Taloha]] (kristiana):

* [[Pentateoka]]

* [[Bokin' ny mpaminany (Baiboly)|Bokin' ny mpaminany]]
*[[Boky ara-tantara (Baiboly)|Boky ara-tantara]]
* [[Bokin' ny olon-kendry|Bokim-pahendrena]]

Fanasokajiana ny boky ao amin' ny [[Tanakh|Baiboly jiosy]]:

* [[Torah]] (Lalàna)

* [[Nevi'im]] (Mpaminany)

* [[Ketuvim]] (Soratra)