Wikipedia:Takelaka/Tahiry 2021

Janoary 2021 Fiteny malagasy Ny fiteny malagasy dia tenim-pirenen'ny Repoblikan'i Madagasikara. Ny teny malagasy dia ao amin'ny fianankavian-tenin'ny teny barito (ao amin'ny teny aostronezianina). Any Banjarmasin, nosin'i Kalimantan (Indonezia) no foiben'ny fiteny barito. Ny teny akaikikaikin'ny teny malagasy ankehitriny dia ny fiteny maaniany. Misy koa ny fiteny samihima sy ny fiteny dosona deiaha sns. Ny fiteny malay izao no teny miasa eo amin'io nosy io. Araka ny antontanisan'ny Akademia malagasy dia ny 83,61% dia tsy miteny afatsy ny teny malagasy. Ny endriky ny teny malagasy dia tsy tahaka ireo fiteny ao Afrika satria io fiteny io dia ao amin'ny vondrona malaiô-pôlineziana, sampan'ny vondrona aostrôneziana. Ny fiavian'ny teny malagasy dia fantatr'ireo mpandini-piteny hatry ny taonjato faha-19. Ny teny malagasy dia mitovy vondrom-piteny amin'ny fiteny baritô avy amin'ny faritany atsimo atsinanan'ny Nosy Bôrneô. Betsaka ny fitovizan'ny teny malagasy amin'ny fiteny ma'aniany, fiteny tenenina eo amin'ny faritry ny renirano Baritô, ao atsimon'i Bôrneô. Lazaina fa mponina aotrôneziana avy amin'ny tamba-nosy maley nandalo tany Bôrneô no nipetraka teto Madagasikara, na dia tsy fantatra aza ny anton'io fifindrana io. Taonjato maro taty aoriana, nifangaro tamin'ny Arabo sy ny Masombika (Afrikana avy amin'ny tontolo soahily) ny mponina aostrôneziana. (tohiny...)

Febroary 2021 Sainam-pirenen'ny Repoblikan'i Kôngô Ny Repoblikan' i Kôngô na Kôngô-Brazzaville dia firenena ao amin'ny faritra afovoan'i Afrika. I Brazzaville no renivohiny. Mifanefi-tany amin’ ny Repoblika Demôkratikan’ i Kôngô ao atsimo sy ao atsinanana, amin’ i Angôla ao atsimo andrefana, amin’ i Gabôna ao andrefana ary amin’ i Kamerona ao avaratra-andrefana izy. Manana morontsiraka mirefy 169 km amin’ ny Ranomasimbe Atlantika izy ary manana velaran-tany mirefy 342 000 km2. Isan' ireo firenena farany mahantra ny Repoblikan' i Kôngô. Ny Pigmea Mboty no mponina voalohany tao amin' ny faritra misy ny Repoblikan'i Kôngô ankehitriny. Niorim-ponenana tao koa tamin’ ny fiandohan’ ny fanisan-taona iraisana ny Banto. Ireo fanjaka-mpanjaka roa lehibe dia ny fanjakan’ i Lôangô sy fanjakan’ i Kôngô. Ny fanjakan’ i Lôangô dia fanjakana miankina amin' ny fanjakan’ i Kôngô. Ny faharavan’ ny fanjaka-mpanjaka, ny fivarotana andevo, ny ady mitam-pidiana dia nanakorontana ny fiainan’ ny mponina. (tohiny...)

Martsa 2021 I Godefroy de Bouillon sy ireo mpitarika ny Kroazada voalohany Ny kroazada voalohany dia fahafihana miaramila nataon' ny Kristiana tamin' ny taona 1095 hatramin' ny 1099, taorian' ny fandavan' ny Torka seljokida tamin' ny taona 1078 ny hamela malalaka ny fandalovan' ny Kristiana mpanao fivahiniana masina ho any Jerosalema. Tamin' ny fiafaran' izany kroazada izany dia azon' ny Kristiana i Jerosalema sady niforona ny Fanjakana kristianan' i Jerosalema. Nanomboka tamin’ ny 27 Novambra 1095 ny kroazada, tamin’ ny toriteny nataon’ ny papa Orbano II teo anatrehan’ ny mpivory nandritra ny kônsily tao Clermont (Clermomont-Ferrand ankehitriny), izay nanainga ny mpandray anjara mba hamonjy ny Kristiana any Atsinanana sy hanafaka ireo tanàna sy toerana masina. Nisy nanoina izany antso izany ka maro ireo izay nanatevin-daharana ny mpiantafika, rehefa avy nosalorana ankanjo misy vokovoko (latina: crux). Manan-talenta amin’ ny paik’ ady ny papa ka nanome indolzansa feno ireo izay nandray anjara tamin’ ny dia nankany Jerosalema sy nanapa-kevitra hiandry ny volana Aogositra 1096 vao izay hamela ny fandehanana isan’ andiany. Ny andiany tsirairay izay nianto-tena sy nanana ny mpitarika niankinany, dia nifidy ny lalan-kombany hatrany Kônstantinôpôly (na Kônstantinôpla) (Istanbul ankehitriny). Ao no niaingan’ ireo fanafihana namelezana ny Seljokida tao Anatôlia sy namelezana ny emperora bizantina, alohan’ ny hahafahana mankany Jerosalema. (tohiny...)

Aprily 2021 Fitomiandalana Antananarivo, Renivohitry ny fanjakan'Andriamasinavalona Andriamasinavalona dia mpanjakan' Imerina nanomboka ny taona 1675 mandra-pahafatiny tamin' ny taona 1710. Andriantsimitoviaminandriandehibe no rainy, ary Rafaravavy no reniny. Andrianjakanavalondralambo na Ralambonandriantsimitovy no anarana nentiny fony izy tompom-bodivona tao Alasora, nanoa an’ Razakatsitakatrandriana zokiny, izay nandimby an' Andriantsimitoviaminandrianandehibe rainy izay mpanjaka tao Antananarivo. Avy amin' ny anarany ny anaran' ny sokajin' andriana atao hoe Andriamasinavalona ihany koa izay ahitana ny ampahan-taranany sy havany ary olona avy any ivelan' ny foko misy azy. Tsy nanongana sy nandroaka an-jokiny teo amin’ ny fitondrana izy, fa ny vahoaka araka ny hevitra sy ny teti-kadin’ Andriamampandry hovalahy mpanolontsaina no nahatonga izany. Nisy 12 vavy ny vadin’ Andriamasinavalona, vokatry ny famoriam-panjakana, ary niteraka 9 lahy sy vavy maromaro izy. Samy tiany hahazo anjara fitondrana kely tsirairay teo amin’ ny fanjakana na zanany naterany na ny zanaky ny iray tampo aminy ka nahatonga ny fanjakana “menakely“ ho marobe. Andrianambonimena, zanak' anabaviny tao Alasora no notendreny handimby azy ho eo amin' ny fanjakana. Anefa, i Andriantomponimerina, zanany tao Ambohidratrimo no nanondrana ka nitana babo an-drainy fotoana maro hanereny azy hanome ny fanjakan’ Imerina manontolo. Afaka ihany anefa izy ka afaka niverina nody tao Antananarivo, renivohitry ny fanjakany. Niamboho sy nafenina tao Antananarivo izy tamin' ny taona 1710.Heverina ho naharitra 100 taona ny andro niainany. (tohiny...)

Mey 2021 Didier Ratsiraka Ratsiraka, Didier Ignace dia miaramila sy mpanao pôlitika malagasy, indroa filoham-pirenen' i Madagasikara (1975-1993 sy 1997-2002), mpanorina ny antoko politika Andrin' ny Revolisiôna Malagasy (AREMA). Teraka tamin' ny 4 Novambra 1936 tany Vatomandry, faritanin' i Toamasina izy ary maty tamin' ny 28 Marsa 2021 tao Antananarivo. Zanaka mpiasam-panjakana tamin' ny fanjanahan-tany frantsay izy, lasa manamboninahitra tao amin' ny tafika an-dranomasina malagasy ary lasa minisitry ny raharaham-bahiny nandritra ny fitondrana tetezamita miaramila tamin' ny tanona 1972 hatramin' ny 1975. Taorian' io tetezamita io izy dia nampandany lalàm-panorenana vaovao izay nampiditra an' i Madagasikara ao amin' ny sôsialisma. Nampanao fifidianana izy ary lany ho filohan' ny Repoblika Demôkratika Malagasy (RDM). Tsy nahomby ny teti-pitantanana sy ny fanagasiana ka niteraka fahavoazana teo amin' ny toekaren' i Madagasikara sy ny fiainanana andavanandron' ny Malagasy. Izany dia nahatonga fitakian' ny Hery Velona notarihin' i Zafy Albert ny hisian' ny fanovana ka niteraka fitodram-panjakana tetezamita tamin' ny taona 1991. Tamin' ny taona 1993 dia niala teo amin' ny fitondrana izy ja i Zafy Albert indray no vovoafidy ho filoham-pirenena. Nirotsaka ho difina ho filoham-pirenena indray Ratsiraka tamin' ny taona 1996 ka lany soa aman-tsara. Navelany ny sôsialisma ka nosoloiny fotokevitra manandratra ny olombelona mirindra amin' ny tontolo iainana (humanisme écologique). Nanova ny lalàm-panorenana izy mba hampitomboany ny fahefany. Nisy fihatsarany ihany ny toekarena. Taorian' ny fifidianana filoham-pirenena tamin' ny taona 2001 nifanandrenany tamin' i Marc Ravalomanana izay niteraka fahasahiranana teto amin' ny firenena ka nanambaràn-dRavalomanana tena ho filoham-pirenena tamin' ny 2002 dia niala an' Antananarivo Ratsiraka ka nonina any Toamasina, avy eo nankany Frantsa. (tohiny...)

Jiona 2021 I Babilônia dia fanjakana miteny akadiana tamin' ny Andro Taloha sady erana ara-kolontsaina nifototra amin' ny faritra afovoan-atsimo amin' i Mesôpôtamia (mifanandrify amin' i Iràka sy i Siria ankehitriny). Tamin' ny taoa 1894 tal. J.K. no nipoiran' ny fanjakana notapahin' ny Amôrita vitsivitsy, izay nahitana ny tanàna kelin' i Babilôna nisahanana ny fandraharahana ny fitondram-panjakana. Mbola tanàna kely amin' ny faritanin' ny Empira Akadiana (2335–2154 tal. J.K.) i Babilôna tamin' izany fotoana izany nefa efa nisy fandrosoana lehibe nandritra ny fanapahan' ny mpanjaka Hamoraby tamin' ny antsasany voalohany amin' ny taonjato faha-18 tal. J.K. sady lasa renivohitra lehibe. Nandritra ny fanapahan' i Hamoraby sy taorian' izany dia nantsoina hoe Māt Akkadī (teny akadiana midika hoe "ny tanin' i Akady") i Babilônia. Matetika i Babilônia dia mifanandrina amin' ny fanjakan' i Asiria ao avaratra sy amin' i Elama ao atsiananana ao amin' ny misy an' i Iràna taloha. Nandritra ny fotoana fohy taorian' i Hamoraby (1792–1752 tal. J.K. na 1696–1654 tal. J.K.) dia lasa fanjakana matanjaka i Babilônia tany amin' izany faritra izany, izay namorona empira tsy nahari-pisiana, nandimby ny Empira Akadiana voalohany sy ny dinastia fahatelo tao Ora ary ny Empira Asiriana Taloha. Rava haingana ny Empira Babilôniana taorian' i Hamoraby ka lasa fanjakana madinika. Sahala amin' i Asiria koa ny Fanjakana Babilôniana izay nitahiry ny fiteny akadiana soratana (fitenin' ny mponina niaviany) amin' ny soratra ara-panjakana ataony, na dia miteny semitika avaratra-andrefana aza ny Amôrita mpanorina azy ary na dia miteny amin' ny fiteny manirery aza ireo Kasita mpandimby azy ireo, izay tsy manam-piaviana mesôpôtamiana. Voatahiriny ny fiteny someriana izay ampiasainy amin' ny fivavahana (toa an' i Asiria), nefa tamin' ny fanorenana an' i Babilôna dia efa tsy fiteny nifampiresahana am-bava izany satria nailiky ny fiteny akadiana. Nisahana anjara asa lehibe teo amin' ny kolontsaina babilôniana sy asiriana ny fomba amam-panao akadiana sy someriana, ary nitoetra ho ivo ara-kolontsaina matanjaka izany faritra izany, na dia tamin' ny vanimpotoana maharitra nisian' ny fankazakana nahazo azy avy ety ivelany. (tohiny...)

Jolay 2021 I Filipina na amin’ny anarany lava Repoblikan’ i Filipina, na amin’ny fiteny tagalaogy Republika ng Pilipinas, na amin’ny fiteny anglisy, Republic of the Philippines, dia firenena iray eo amin’ny tambanosy miisa nosy 7 107 ary manana velarantany telo hetsy kilometatra toradroa (90%-n’ny velarantan’i Filipina ny nosy roa ambin’ny folo lehibe indrindra). Nosy mahery ny roa arivo no misy mponina mipetraka ary 2 400 no isan’ireo nosy tsy manana anarana. Any amin’ny faritra andrefan’ny Ranomasimbe Pasifika no misy an’i Filipina. Ny firenena manodidina azy dia i Taiwan any avaratra, ny faritany atsinanan’i Malaizia (Borneo), Brunei, ary Indonezia (Faritany Indonezianin’i Borneo na Kalimantan). Ireo faritany telon’i Filipina dia Luzón, Bisayas ary Mindanao. Ny nosin’i Luzon no lehibe indrindra ary avaratra indrindran’ny firenena, ary ao no misy ny renivohiny Manila ary ny tanàna lehibe indrindra Quezon City, miisa 15 tapitrisa mponina. Eo amin’ny faritany afovoan’i Filipina no misy an’i Visaya, ahitana ny nosy Negros, Cebu, Bohol, Panay, Masbate, Samar ary Leyte. Any atsimo no ahitana an’i Mindanao, nosy faharoa amin’ny velarantaniny. Davao, Marawi ary Zamboanga ary Cagayan no tanàna lehibe ao amin’ny nosin’i Mindanao. Any atsimo andrefan’i Mindanao no ahitana ireo nosin’i Sulu ohatr’i Basila, Jolo ary Tawi Tawi; akaikin’i Borneo no misy azy ireo ary ireo nosy ireo dia itoeran’ny vondrona isilamista mpampatahotra Abu Sayyaf. Any andrefan’i Visaya no misy ny tamba-nosin’i Palawan, miisa nosy 1 700. (tohiny...)

Aogositra 2021

Baiboly

Ny Baiboly dia boky inoan'ny Kristiana sy ny Jiosy fa Soratra Masina mirakitra ny tenin' Andriamanitra. Ny Baibolin'ny Jiosy na Baiboly hebreo, izay tsy ahitana afa-tsy ny Testamenta Taloha, dia atao hoe Tanakh. Mizara roa lehibe ny Baiboly kristiana ka ny fizaràna voalohany, izay fitambaran'ireo boky voasoratra talohan'i Jesoa Kristy, dia atao hoe Testamenta Taloha, fa ny fizaràna faharoa kosa, izay fitambaran'ireo boky voasoratra taorian'ny nahaterahan'i Jesoa Kristy, dia atao hoe Testamenta Vaovao. Ny fiangonana tsirairay dia mety hampiditra amin'ny fomba samy hafa ny boky ao amin'ny Baiboly.

Ny teny hoe Baiboly dia avy amin'ny fanononana amin'ny teny anglisy ny hoe Bible, izay avy amin'ny teny latina hoe Biblia. Io indray dia avy amin'ny teny grika hoe βιβλία / biblía, teny milaza maro avy amin'ny hoe βιβλίον / biblíon izay midika hoe "boky". Amin'ny heviny voalohany, ny Baiboly izany dia fitambaram-boky maro.

Ny Baiboly hebreo na ny Tanakh (hebreo: תנ"ך) dia voasoratra amin’ny teny hebreo izay ahitana andalana sasany voasoratra amin’ny teny arameana (na aramianina na aramaika). Ny Baiboly hebreo araka ny kanona masoretika dia hafa satria manasokajy ireo boky ireo ho telo: dia  ny Lalàna (hebreo: תּוֹרָה / Torah) sy ny Mpaminany (hebreo: נְבִיאִים / Nevi'im) ary ny Soratra (hebreo: כְּתוּבִים / Ketuvim).

Ny Samaritana izay atao hoe koa Israelita Samaritana dia vahoaka vitsy milaza ny tenany ho taranak’ireo  Israelita fahiny, monina ao Israely sy Sisjordania. Atao hoe samaritanisma idraindray ny anaran’ny fivavahana arahiny. Ny Jiosy anefa dia mihevitra azy ireo ho taranak’olona tsy Israelita tao amin'ny mpijirika Asiriana tamin’ny Andro Taloha izay nandray dikan-teny tsy ara-dalànan’ny Baiboly hebreo raha mitaha amin’ny finoan’ny Jiosy. (tohiny...)

Septambra 2021 Ny hindoisma dia fivavahana sy filôzôfia ary fomba fiainana mbola be mpanaraka izay nipoitra ao amin' ny zana-kôntinenta indiana ka atao hoe Hindoa na Hindo ny mpanaraka azy. Isan' ireo fivavahana tranainy indrindra eran' izao tontolo izao izay mbola misy manaraka izy. Ny ankamaroan' ny Hindoa dia mino ny fahefan' ireo boky atao hoe Veda izay ekeny fa nambara tamin' ny olombelona "tsy araka ny fomban' olombelona" (apauruṣeya) tamin' ny alalan' ilay andriamanitra mpamorona atao hoe Brahmā (na Brahmâ) araka ny fandrenesan' ireo Rishi (izany hoe "mpahita"). Tsy fantatra ny nanoratra ny lahatsoratra ao amin' ireo Veda ireo ary ny sasany dia anganongano no ahafantarana azy tahaka an' i Vyāsa. Tsy manana mpanorina sy tsy misy andrim-pitantanana voalamina amin' ny fomba ranoray ny hindoisma satria ireo mpampianatra ny finoana, atao hoe Brahmana, dia samy manana ny fikambanam-pampianaram-pinoana misy azy . Raha hatao hoe "fivavahana" fotsiny ny hindoisma dia tsy tokony hampitovina amin' ny andraisan' ny kristianisma na ny jodaisma ny hoe "fivavahana" izy satria hafa ny fandaminana hita ao na hatramin' ny ivon' ny fampianaram-pinoany aza. Mampiavaka ny hindoisma ny toetrany izay ahitana fanambarana karazana finoana sy fanao avy amin' ny fivavahana samihafa (sinkretisma). Ny Persiana tamin' ny taonjato faha-5 no nanome anarana ny mponin' ny vinanin' ny renirano Indo amin' io anarana Hindoa io izay niita-kevitra ka lasa nilazana ny mponin' ny zana-kôntinenta indiana iray manontolo. Avy amin' ny teny sankrita hoe sindhu izay midika hoe "ony" ny teny nogasina hoe hindo ka manondro indrindra ny renirano Indo izany. Tamin' ny voalohany (taonjato faha-5) ny teny persana hoe hindu (izay gasina eto hoe hindoa) dia nilazan' ny Silamo ny mponina ao amin' ny lemaka eo am-pivarinan' ny renirano Indo any an-dranomasina. Ny hindoisma dia fitambaran-kevitra filôzôfika nolovaina hatrany alohan' ny nahafantarana ny tantara indiana. Ny fampiaharana ny hindoisma amin' ny fiainana dia avy tamina lovantsofina tranainy dia tranainy, manakaiky ny atao hoe animisma. Azo zaraina telo ny tantaran' io fivavahana io ka ny hindoisma, araka ny ahafantarana azy amin' izao, no dingana farany taorian' ny vedisma (taona 1500 - 500 tal. J.K.) sy ny brahmanisma (600 tal. J.K. - 500 taor. J.K.). Ao amin' ny zana-kôntinenta indiana no tena betsaka mpanaraka ny hindoisma nefa ahitana azy koa ireo toerana ivelan' i India izay ahitana Indiana mpifindra monina toa an' i Afrika Atsinanana sy Atsimo, i Azia Atsimo-Atsinanana, ireo Antilia ary i Angletera. (tohiny...)

Oktobra 2021 Baibolin' i Lotera Ny Sola scriptura dia ainga fototra ao amin' ny fiangonana prôtestanta maro, izay milaza fa ny Baiboly no fahefana fara tampony sady tokana no tsy mety diso tsy maintsy ankatoavin' ny Kristiana sy ny Fiangonana amin' ny finoany sy ny fiainana maha Kristiana azy. Araka io ainga fototra io dia ny Baiboly no mirakitra ny tenin' Andriamanitra ka izy irery ihany no manana fahefana ara-teôlôjia sady mpanoro lalana ho an' ny finoana sy ny fiainana. Izany no fintinina amin' ny hoe "ny Soratra Masina irery ihany". Ny "Baiboly" resahina eto dia ny Baiboly prôtestanta izay tsy ahitana ireo boky ataon' ny Katôlika sy ny Ôrtôdôksa hoe deoterôkanônika. Ny andian-teny hoe "Sola scriptura" dia midika hoe "amin' ny alalan' ny soratra irery" sady adikan' ny teôlôjiana prôtestanta miteny malagasy amin' ny hoe "Soratra Masina irery ihany". Misy dimy ireo andian-teny manomboka amin' ny teny hoe Sola ka iray amin' izany ny "Sola scriptura" (vakio hoe: Sôla skriptora"). Na dia maro ireo fahefana miankina mampita ny hevitry ny Soratra Masina, isan' izany ny fampianaran' ny antokom-piangonana tsirairay sy ny fanekem-pinoana ekiomenika ary ny kônsilin' ny fiangonana katôlika, ny Sola Scriptura dia mitsipaka ny fahefana hafa rehetra mety ho heverina fa tsy mety diso ankoatra ny Baiboly. Noho izany, ireo fahefana miankina dia avy amin' ny fahefan' ny Soratra Masina ka noho izany mety hiharam-panitsiana raha ampitahaina amin' ny Baiboly. Ny kônsilin' ny fiangonana, ny mpitoriteny, ny mpanao heviteny amin' ny Baiboly, ny fanambaràna azon' ny olona manokana na ny hafatra lazaina fa azo avy amin' ny anjely na avy amin' ny apôstôly dia tsy heverina ho fahefana voalohany ankoatry ny Baiboly, araka ny Sola Scriptura. Iray amin' ireo fototra ara-poto-pampianarana nohazonin' ireo mpanitsy fivavahana (na refôrmatora) maro teo amin' ny fanitsiam-pivavahana prôtestanta (refôrmasiôna) ny Sola Scriptura, dia ireo mpanavao fivavahana izay nampianatra fa ny fahamarinan' ny Soratra Masina dia fehezin' ny hatsaran' ny lahatsoratra azo fantarina, sady fehezin' ny fijoroana vavolombelona manokan' ny Fanahy Masina ao amin' ny fon' ny olona. Ny fiangonana ara-pilazantsara sy batista sasany dia manantitra mafy ity foto-pampianarana Sola Scriptura ity: ny Soratra Masina no manamarina ny Soratra Masina, mazava ho an' ny mpamaky matsilo saina, ny Soratra Masina ihany no manome ny hevitry ny Soratra Masina (manazava ny tenany), sady ampy ho fahefana farany amin' ny foto-pampianarana kristiana. Etsy andaniny, ny anglikanisma sy ny metôdisma, izay samy heverina fa endriky ny prôtestantisma, dia manohana ny foto-pampianaran' ny Prima Scriptura , ka ny Soratra Masina amin' izany dia hazavain' ny lovam-pinoana (tradisiona) sy ny saina ary ny zava-misy iainana, ka mameno ny lafy efatra ao amin' ny metôdisma, dia ny efadafin' i Wesley. (tohiny...)

Novambra 2021 Ny Repoblika Demokratikan' i Kôngô dia firenena ao amin' ny faritr' i Afrika Afovoany. Izy no firenena ao Afrika ngeza indrindra eo aorian' i Sodàna sy i Aljeria; izy koa no firenena ngeza indrindra sy be mponina indrindra ao amin' ny faritr' i Afrika afovoany. Iantsoana azy koa ny hoe Kôngô-Kinshasa mba tsy hifangaroany amin' i Kôngô-Brazzaville. I Kinshasa no renivohiny, avy eo no niavian' ilay anarana hoe Kôngô-Kinshasa. I Zaira koa no anaran' io firenena io tamin' ny 1971 hatramin' i 1997, teo izy niova Repoblika Demôkratikan' i Kôngô. Ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô no firenena be mponina indrindra ao amin' ny fikambanan' ny firenena miteny frantsay eo alohan' i Frantsa. Ny tantaran' ny Repoblika Demôkratikan' i Kôngô dia voamariky ny fisian' ny fisian' ny fanjakana maro madinidinika tany aloha, ny fahatongavan' ny Eorôpeana, ny fivarotana andevo, ny fanjanahan-tany belza, ny fahaleovan-tena, ny ady an-trano, ny fanonganam-panjakana, ny fitsabahan' ny firenena mpifanolo-bodirindrina, ary ny fizorana mankany amin' ny demôkrasia. Efa nisy olona ity faritra ity tamin' ny 200 000 taona tal. J.K. Ny lemaka midadasika kôngôley tamin’ izany fotoana izany dia rakotry ny ala tsy nisy nanimba. Tany amin’ ny taonarivo faharoa dia nisy mpamboly banto, avy any amin' ny faritra eo anelanelan' ny tapany atsinanan' i Nizeria sy ny Grassfields any Kamerona, hatramin' ny 2600 tal. J.K., niditra tao amin’ io faritra io ka niorim-ponenana amin’ ny morontsiraka sy teny amin’ ny lembalemba atsinanana sy atsimo, ka teny izy ireo no nanangana fiarahamonina tarihin’ ny lehibem-poko. Nisy ny fanjakam-panjaka niorina koa teo anelanelan' ireo taonjato voalohany taor. J.K. sy ny taonjato faha-15, ka ny lehibe indrindra amin' ireo dia ny fanjakan' i Loba (Luba) sy ny fanjakan' i Londa (Lunda) ary ny fanjakan' i Kôngô (Kongo). Tamin’ ny taona 1482 dia nifandray voalohany tamin’ ny fanjaka-mpanjaka banto tao Kôngô (Kongo) ny Pôrtogey. (tohiny...)

Desambra 2021 Mobutu Sese Seko dia mpanao politika sy maresaly sady filohan’i Zaira teo anelanelan’ny taona 1965 sy 1997. Repoblika Demôkratikan'i Kôngô, teraka tao Lisala ny 14 Ôktôbra 1930 ary maty ny 7 Septambra 1997 tao Rabat. Joseph Désiré Mobutu no tena anarany, nefa nomena ny anarana hoe Sese Seko Kuku Ngbendu Waza Banga izay midika hoe “mpiantafika mandresy hatrany tsy azo sakanana” izy. Manamboninahitra tsotra tao amin’ny tafiky ny mpanjanatany belza i Mobutu teo anelanelan’ny taona 1948 sy 1956. Taorian’izany dia lasa mpanao gazety izy. Nikambana tao amin’ny Mouvement national congolais izay naorin’i Patrice Lumumba i Mobutu tamin’ny taona 1958. Nandray anjara tamin’ny "latabatra boribory" natao tao Bruxelles tamin’ny volana Janoary 1960 izay niteraka ny fahaleovan-tenan’i Kôngô izy. Sekreteram-panjakana tao amin’ny governemantan’i Lumumba (izay piraiminisitra) izy ary notendrena ho lehiben’ny etamazôro tamin’ny volana Jolay 1960 rehefa avy nasondro-boninahitra ho kôlônely. (tohiny...)