Mônôteisma: Fahasamihafan'ny versiona

Avy amin'i Wikipedia
Contenu supprimé Contenu ajouté
Thelezifor (dinika | fandraisan'anjara)
k nanova ny anaran'i Monoteisma ho Mônôteisma i Thelezifor
Thelezifor (dinika | fandraisan'anjara)
Tsipelina
Andalana faha-1: Andalana faha-1:
Ny '''monoteisma''' dia finoana [[Andriamanitra (anarana iombonana)|andriamanitra]] tokana na finoana ny maha tokana an' [[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]]. Ny [[politeisma]], izay finoana andriamanitra maro, no tena mazava ny fifanoherany aminy. Telo ny fivavahana fantatra mazava fa monoteista, dia ny [[jodaisma]] sy ny [[kristianisma]] ary ny [[silamo]]. Ny monoteisma dia angamba nanomboka tany amin'ny taonjato faha-14 tal. J.K., niaraka amin'ny nanombohan'ny [[Faraona|faraôna]] Amenofisy IV nivavaka tamin'i Atona, andriamanitra masoandro, izay ninoana fa fara tampony sady tokana. Ny [[zoroastrisma]] dia fivavahana tany Persia izay azo lazaina koa ho monoteisma. Nefa ny fotoana fantatra mazava nipoiran'ny monoteisma dia tamin'ny fandraisan'ireo [[Hebreo (mponina)|Hebreo]] ny fivavahana amin'Andriamanitra, dia ilay andriamanitra tokana, indrindra tamin'ny fivoahan'izy ireo avy tao Ejipta.
Ny '''mônôteisma''' dia finoana [[Andriamanitra (anarana iombonana)|andriamanitra]] tokana na finoana ny maha tokana an' [[Andriamanitra (tokana)|Andriamanitra]]. Ny [[politeisma|pôliteisma]], izay finoana andriamanitra maro, no tena mazava ny fifanoherany aminy. Telo ny fivavahana fantatra mazava fa mônôteista, dia ny [[jodaisma]] sy ny [[kristianisma]] ary ny [[silamo]]. Ny mônôteisma dia angamba nanomboka tany amin'ny taonjato faha-14 tal. J.K., niaraka amin'ny nanombohan'ny [[Faraona|faraôna]] Amenôfisy IV nivavaka tamin'i Atôna, andriamanitra masoandro, izay ninoana fa fara tampony sady tokana. Ny [[zôrôastrisma]] dia fivavahana tany [[Persia]] izay azo lazaina koa ho mônôteisma. Ny fotoana voalohany fantatra mazava nisian'ny mônôteisma anefa dia tamin'ny fandraisan'ireo [[Hebreo (mponina)|Hebreo]] ny fivavahana amin' Andriamanitra, dia ilay andriamanitra tokana, indrindra tamin'ny fivoahan'izy ireo avy tao Ejipta.


== Ireo fivavahana abrahamika ==
== Ireo fivavahana abrahamika ==
Andalana faha-5: Andalana faha-5:


=== Ny jodaisma ===
=== Ny jodaisma ===
Ilay andriamanitra tokana ao amin'ny [[Tanakh|Baiboly hebreo]] dia matetika tononina amin'ny anarana hoe ''El''. Io no anaran'ny andriamanitra fara-tampon'ny mponina tao [[Kanaana|Kanana]] izay noraisin'ny [[Hebreo (mponina)|Hebreo]] koa ho anaran'ny andriamaniny rehefa tonga tao Kanana izy ireo.
Ilay andriamanitra tokana ao amin'ny [[Tanakh|Baiboly hebreo]] dia matetika tononina amin'ny anarana hoe ''El''. Io no anaran'ny andriamanitra fara-tampon'ny mponina tao [[Kanaana]] izay noraisin'ny [[Hebreo (mponina)|Hebreo]] koa ho anaran'ny andriamaniny rehefa tonga tao Kanana izy ireo.


Ny mpikaroka momba ny fivavahana dia milaza fa tsy tonga dia monoteista ny fivavahan'ny hebreo fa [[henoteisma]] izay nomena anarana hoe ''[[yahvisma|iahvisma]]'' satria ninoan'ny Hebreo taloha ny fisian'andriamanitra maro nefa i [[Iahveh]] no nanataony ho andriamaniny nolovany tamin'ny razany, satria samy nanana ny andriamaniny ny firenena tsirairay. Tany am-[[Fahababoana tany Babilona|pahababoana]] any [[Babilona]] vao nanomboka ny finoan'ny [[Jiosy]] ny maha andriamanitry ny firenena rehetra sy izao rehetra izao an'Andriamanitra.
Ny mpikaroka momba ny fivavahana dia milaza fa tsy tonga dia monoteista ny fivavahan'ny hebreo fa [[henoteisma|henôteisma]] izay nomena anarana hoe ''[[yahvisma|iahvisma]]'' satria ninoan'ny Hebreo taloha ny fisian'andriamanitra maro nefa i [[Iahveh]] no nanataony ho andriamaniny nolovany tamin'ny razany, satria samy nanana ny andriamaniny ny firenena tsirairay. Tany am-[[Fahababoana tany Babilona|pahababoana]] any [[Babilona]] vao nanomboka ny finoan'ny [[Jiosy]] (na Jody) ny maha andriamanitry ny firenena rehetra sy izao rehetra izao an'Andriamanitra.


Ny mpikaroka sasany kosa dia milaza fa ny fanambaràna ny maha tokana an'i Iahveh dia niaraka tamin'ny fivoahan'ny [[Zanak'i Israely]] avy ao Ejipta. Ny anaran'ny andriamanitry ny Hebreo dia tsy azo tononina, fa nosoratana fotsiny amin'ny litera hebreo efatra izay azo adika amin'ny litera latina hoe ''[[Yahweh|Ihvh]]''. Ny fanambaran-tenan'i Iahveh dia niseho tamin'ny fotoana nahitan'i [[Mosesy|Moizy]] (na [[Mosesy]]) an'ilay roimemy mirehitra nefa tsy nety levona izay nilazan'Andriamanitra hoe "Izaho no ilay misy" (Eks. 3.14 ao amin'ny [[Baiboly malagasy|Baiboly Masina]]). Ny Baiboly hebreo (na [[Tanakh]]) dia maneho fa i Iahveh ihany no misy fa ny andriamanitra hafa dia tsy misy.
Ny mpikaroka sasany kosa dia milaza fa ny fanambaràna ny maha tokana an'i Iahveh dia niaraka tamin'ny fivoahan'ny [[Zanak'i Israely]] avy ao Ejipta. Ny anaran'ny andriamanitry ny Hebreo dia tsy azo tononina, fa nosoratana fotsiny amin'ny litera hebreo efatra izay azo adika amin'ny litera latina hoe ''[[Yahweh|Ihvh]]''. Ny fanambaran-tenan'i Iahveh dia niseho tamin'ny fotoana nahitan'i [[Mosesy|Moizy]] (na [[Mosesy]]) an'ilay roimemy mirehitra nefa tsy nety levona izay nilazan'Andriamanitra hoe "Izaho no ilay misy" (Eks. 3.14 ao amin'ny [[Baiboly malagasy|Baiboly Masina]]). Ny Baiboly hebreo (na [[Tanakh]]) dia maneho fa i Iahveh ihany no misy fa ny andriamanitra hafa dia tsy misy.


=== Ny kristiana ===
=== Ny kristiana ===
Monoteista ny [[Kristianisma|Kristiana]] nefa misy fahasamihafana amin'ny finoan'ny Jiosy sy ny Silamo ny finoany an'Andriamanitra. Ny maro amin'ny Kristiana dia mino fa "Telo Izay Iray" na [[Trinite]] Andriamanitra, izany hoe "Andriamanitra tokana manana persona telo". Ny hoe ''persona'' dia tsy nadikan'ny teolojiana miteny malagasy fa nionona amin'ny fitzonana ny teny latina hoe ''persona'' na fanagasiana ny teny frantsay hoe ''personne'' na ny teny anglisy hoe ''person'' izy ireo. Ny teolojiana katolika mampiasa ny fiteny malagasy dia mandika ny teny latina hoe ''persona'' amin'ny teny malagasy hoe ''olona''.
Monoteista ny [[Kristianisma|Kristiana]] nefa misy fahasamihafana amin'ny finoan'ny Jiosy sy ny Silamo ny finoany an'Andriamanitra. Ny maro amin'ny Kristiana dia mino fa "Telo Izay Iray" na [[Trinite]] Andriamanitra, izany hoe "Andriamanitra tokana manana [[Persona (teolojia)|persôna]] telo". Ny hoe ''persona'' dia tsy nadikan'ny teôlôjiana miteny malagasy fa nionona amin'ny fitazonana ny [[Fiteny latina|teny latina]] hoe ''persona'' na fanagasiana ny [[Fiteny frantsay|teny frantsay]] hoe ''personne'' na ny [[Fiteny anglisy|teny anglisy]] hoe ''person'' izy ireo. Ny teolojiana katolika mampiasa ny fiteny malagasy dia mandika ny teny latina hoe ''persona'' amin'ny teny malagasy hoe ''olona''.


Tsy mifanaraka amin'ny monoteisma ny fampianarana ny Trinite hoy ny antokom-pivavahana kristiana sasany isan'ireo niforona taorian'ny [[Reformasiona]] (na [[Reforma]]). manohana ny atao hoe [[onitarisma]] izy ireo, izany hoe tsy persona telo Andriamanitra fa tokana. I Fausto Socin dia namorona ny fiangonana manohitra ny Trinite tao Eoropa Atsinanana atao hoe "Rahalahy Poloney". Niitatra tamin'ny taonjato faha-19 tany amin'ireo firenene anglo-saksona sy tany Amerika Latina ny onitarisma. Maro koa ireo fivavahana kristiana niforona taty aoriana izay manohitra ny Trinite, ka isan'ireny ny [[Vavolombelon'i Jehovah|Vavolombelon’i Jehovah]].
Tsy mifanaraka amin'ny mônôteisma ny fampianarana ny Trinite hoy ny antokom-pivavahana kristiana sasany isan'ireo niforona taorian'ny [[Reformasiona]] (na [[Reforma]]). Manohana ny atao hoe [[onitarisma]] izy ireo, izany hoe tsy persona telo Andriamanitra fa tokana. I Fausto Socin dia namorona ny fiangonana manohitra ny Trinite tao [[Eorôpa Atsinanana]] atao hoe "Rahalahy Pôlôney". Niitatra tamin'ny taonjato faha-19 tany amin'ireo firenene anglô-saksôna sy tany [[Amerika Latina]] ny onitarisma. Maro koa ireo fivavahana kristiana niforona taty aoriana izay manohitra ny Trinite, ka isan'ireny ny [[Vavolombelon'i Jehovah|Vavolombelon’i Jehovah]].


=== Ny finoana silamo ===
=== Ny finoana silamo ===
Monoteista sahala amin'ny fivavahana jiosy ny fivavahana silamo. Ny anaran'Andriamanitra dia ''[[Allah]]''. Izany mahatokana an'Andriamanitra izany no atao amin'ny teny arabo hoe ''Tawhîd'' izay hamafisina amin'ny fanekem-pinoana (arabo: ''Shahâda'') hoe: "Manambara aho fa tsy misy andriamanitra hafa afa-tsy i Allah ary i [[Mohamady]] no irak'Andriamanitra" (arabo: "''اشهد ان لآ اِلَـهَ اِلا الله و أشهد ان محمدا رسول الله'' ").
Mônôteista sahala amin'ny fivavahana jiosy ny fivavahana silamo. Ny anaran' Andriamanitra dia ''[[Allah]]''. Izany mahatokana an' Andriamanitra izany no atao amin'ny teny arabo hoe ''Tawhîd'' izay hamafisina amin'ny [[fiekem-pinoana]] (arabo: ''Shahâda'') hoe: "''Manambara aho fa tsy misy andriamanitra hafa afa-tsy i Allah ary i [[Mohamady]] no irak'Andriamanitra''" (arabo: "اشهد ان لآ اِلَـهَ اِلا الله و أشهد ان محمدا رسول الله ").


== Ireo fivavahana hafa misy mihevitra fa monoteista ==
== Ireo fivavahana hafa misy mihevitra fa monoteista ==


=== Ny zoroastrisma ===
=== Ny zôrôastrisma ===
Ny [[zoroastrisma]] na zoroastrianisma dia fivavahana naorin'i [[Zaratostra]] (na Zoroastra) tany [[Persia]] tany amin'ny taonjato faha-7 tal. J.K. Manindry mafy ny fifanoheran'ny herin'ny tsara amin'ny herin'ny ratsy ([[Doalisma (finoana)|doalisma]]) i Zaratostra nefa ny fivavahany dia azo lazaina hoe monoteista satria tsy mitory fisian'andriamanitra roa mifanohitra izy fa andriamanitra tokana. I [[Ahura Mazda]] (na Ohrmazd) no anaran'ny andriamanitry ny zorostrisma. Ireo andriamanitra maro tao amin'ny fivavahana [[mazdeisma]] teo alohany dia lasa zavatra hafa heverina indraindray ho sahala amin'ny [[anjely]] na fiseho manokan'i Ahura Mazda izay lasa nanana tena manokana ka atao hoe ''[[amesha spenta]]''. Ny mpikaroka momba ny fivavahana dia milaza fa avy amin'ny finoana ny fisian'ny ''amesha spenta'' no nipoiran'ny finoana ny [[anjely]] sy [[arikanjely]] tao amin'ny fivavahana hafa.
Ny [[zoroastrisma|zôrôastrisma]] na zôrôastrianisma dia fivavahana naorin'i [[Zaratostra]] (na Zôrôastra) tany [[Persia]] tany amin'ny taonjato faha-7 tal. J.K. Manindry mafy ny fifanoheran'ny herin'ny tsara amin'ny herin'ny ratsy ([[Doalisma (finoana)|doalisma]]) i Zaratostra nefa ny fivavahany dia azo lazaina hoe monoteista satria tsy mitory fisian'andriamanitra roa mifanohitra izy fa andriamanitra tokana. I [[Ahura Mazda]] (na Ohrmazd) no anaran'ny andriamanitry ny zorostrisma. Ireo andriamanitra maro tao amin'ny fivavahana [[mazdeisma]] teo alohany dia lasa zavatra hafa heverina indraindray ho sahala amin'ny [[anjely]] na fiseho manokan'i Ahura Mazda izay lasa nanana tena manokana ka atao hoe ''[[amesha spenta]]''. Ny mpikaroka momba ny fivavahana dia milaza fa avy amin'ny finoana ny fisian'ny ''amesha spenta'' no nipoiran'ny finoana ny [[anjely]] sy [[arikanjely]] tao amin'ny fivavahana hafa.


== Jereo koa: ==
== Jereo koa: ==
* [[Politeisma]]
* [[Politeisma|Pôliteisma]]


* [[Panteisma]]
* [[Panteisma]]


* [[Henoteisma]]
* [[Henoteisma|Henôteisma]]
* [[Ateisma]]
* [[Ateisma]]
*[[Doalisma (finoana)|Doalisma]]
*[[Doalisma (finoana)|Doalisma]]

Endrik'io pejy io tamin'ny 8 Jiona 2020 à 19:50

Ny mônôteisma dia finoana andriamanitra tokana na finoana ny maha tokana an' Andriamanitra. Ny pôliteisma, izay finoana andriamanitra maro, no tena mazava ny fifanoherany aminy. Telo ny fivavahana fantatra mazava fa mônôteista, dia ny jodaisma sy ny kristianisma ary ny silamo. Ny mônôteisma dia angamba nanomboka tany amin'ny taonjato faha-14 tal. J.K., niaraka amin'ny nanombohan'ny faraôna Amenôfisy IV nivavaka tamin'i Atôna, andriamanitra masoandro, izay ninoana fa fara tampony sady tokana. Ny zôrôastrisma dia fivavahana tany Persia izay azo lazaina koa ho mônôteisma. Ny fotoana voalohany fantatra mazava nisian'ny mônôteisma anefa dia tamin'ny fandraisan'ireo Hebreo ny fivavahana amin' Andriamanitra, dia ilay andriamanitra tokana, indrindra tamin'ny fivoahan'izy ireo avy tao Ejipta.

Ireo fivavahana abrahamika

Atao hoe "abrahamika" ireo fivavahana heverina fa nipoitra tamin'ny fivavahan'i Abrahama, indrindra ny jodaisma sy ny kristianisma ary ny silamo.

Ny jodaisma

Ilay andriamanitra tokana ao amin'ny Baiboly hebreo dia matetika tononina amin'ny anarana hoe El. Io no anaran'ny andriamanitra fara-tampon'ny mponina tao Kanaana izay noraisin'ny Hebreo koa ho anaran'ny andriamaniny rehefa tonga tao Kanana izy ireo.

Ny mpikaroka momba ny fivavahana dia milaza fa tsy tonga dia monoteista ny fivavahan'ny hebreo fa henôteisma izay nomena anarana hoe iahvisma satria ninoan'ny Hebreo taloha ny fisian'andriamanitra maro nefa i Iahveh no nanataony ho andriamaniny nolovany tamin'ny razany, satria samy nanana ny andriamaniny ny firenena tsirairay. Tany am-pahababoana any Babilona vao nanomboka ny finoan'ny Jiosy (na Jody) ny maha andriamanitry ny firenena rehetra sy izao rehetra izao an'Andriamanitra.

Ny mpikaroka sasany kosa dia milaza fa ny fanambaràna ny maha tokana an'i Iahveh dia niaraka tamin'ny fivoahan'ny Zanak'i Israely avy ao Ejipta. Ny anaran'ny andriamanitry ny Hebreo dia tsy azo tononina, fa nosoratana fotsiny amin'ny litera hebreo efatra izay azo adika amin'ny litera latina hoe Ihvh. Ny fanambaran-tenan'i Iahveh dia niseho tamin'ny fotoana nahitan'i Moizy (na Mosesy) an'ilay roimemy mirehitra nefa tsy nety levona izay nilazan'Andriamanitra hoe "Izaho no ilay misy" (Eks. 3.14 ao amin'ny Baiboly Masina). Ny Baiboly hebreo (na Tanakh) dia maneho fa i Iahveh ihany no misy fa ny andriamanitra hafa dia tsy misy.

Ny kristiana

Monoteista ny Kristiana nefa misy fahasamihafana amin'ny finoan'ny Jiosy sy ny Silamo ny finoany an'Andriamanitra. Ny maro amin'ny Kristiana dia mino fa "Telo Izay Iray" na Trinite Andriamanitra, izany hoe "Andriamanitra tokana manana persôna telo". Ny hoe persona dia tsy nadikan'ny teôlôjiana miteny malagasy fa nionona amin'ny fitazonana ny teny latina hoe persona na fanagasiana ny teny frantsay hoe personne na ny teny anglisy hoe person izy ireo. Ny teolojiana katolika mampiasa ny fiteny malagasy dia mandika ny teny latina hoe persona amin'ny teny malagasy hoe olona.

Tsy mifanaraka amin'ny mônôteisma ny fampianarana ny Trinite hoy ny antokom-pivavahana kristiana sasany isan'ireo niforona taorian'ny Reformasiona (na Reforma). Manohana ny atao hoe onitarisma izy ireo, izany hoe tsy persona telo Andriamanitra fa tokana. I Fausto Socin dia namorona ny fiangonana manohitra ny Trinite tao Eorôpa Atsinanana atao hoe "Rahalahy Pôlôney". Niitatra tamin'ny taonjato faha-19 tany amin'ireo firenene anglô-saksôna sy tany Amerika Latina ny onitarisma. Maro koa ireo fivavahana kristiana niforona taty aoriana izay manohitra ny Trinite, ka isan'ireny ny Vavolombelon’i Jehovah.

Ny finoana silamo

Mônôteista sahala amin'ny fivavahana jiosy ny fivavahana silamo. Ny anaran' Andriamanitra dia Allah. Izany mahatokana an' Andriamanitra izany no atao amin'ny teny arabo hoe Tawhîd izay hamafisina amin'ny fiekem-pinoana (arabo: Shahâda) hoe: "Manambara aho fa tsy misy andriamanitra hafa afa-tsy i Allah ary i Mohamady no irak'Andriamanitra" (arabo: "اشهد ان لآ اِلَـهَ اِلا الله و أشهد ان محمدا رسول الله ").

Ireo fivavahana hafa misy mihevitra fa monoteista

Ny zôrôastrisma

Ny zôrôastrisma na zôrôastrianisma dia fivavahana naorin'i Zaratostra (na Zôrôastra) tany Persia tany amin'ny taonjato faha-7 tal. J.K. Manindry mafy ny fifanoheran'ny herin'ny tsara amin'ny herin'ny ratsy (doalisma) i Zaratostra nefa ny fivavahany dia azo lazaina hoe monoteista satria tsy mitory fisian'andriamanitra roa mifanohitra izy fa andriamanitra tokana. I Ahura Mazda (na Ohrmazd) no anaran'ny andriamanitry ny zorostrisma. Ireo andriamanitra maro tao amin'ny fivavahana mazdeisma teo alohany dia lasa zavatra hafa heverina indraindray ho sahala amin'ny anjely na fiseho manokan'i Ahura Mazda izay lasa nanana tena manokana ka atao hoe amesha spenta. Ny mpikaroka momba ny fivavahana dia milaza fa avy amin'ny finoana ny fisian'ny amesha spenta no nipoiran'ny finoana ny anjely sy arikanjely tao amin'ny fivavahana hafa.

Jereo koa: