Quốc ngữ
Ny Quốc ngữ (sinôgrama : 國語 ; kwok˧˥ ŋɨ˧ˀ˥ , midika hoe "fanoratana ny tenim-pirenena") dia fanoratana amin' ny abidy latina ny fiteny vietnamiana manana sata ôfisialy. Ny abidy latina ampiasaina dia miampy mari-tsoratra (diakritika) maromaro hanehoana ny feon-teny ary ny haabom-peon' ny fiteny vietnamiana.
Fiaviana
[hanova | hanova ny fango]Ny quốc ngữ dia nanolo ny fanoratana ny fiteny vietnamiana amin' ny alalan' ny sinôgrama (atao hoe chữ nôm). Nanomboka tamin' ny taonjato faha-12 ny fiteny vietnamiana no nosoratana: izay no nipoiran' ny chữ nôm na "soratra sinoa", avy amin' ny chữ nho, anarana hafan' ny fiteny sinoa nentin-drazana; ny fiteny sinoa nentin-drazana dia fiteny nampiasain' ny fandraharahana sy ny fahefana nandritry ny fanjakazakan' ny Sinoa (nanomboka tamin' ny taona 111 tal. J.K. ka hatramin' ny taona 939 taor. J.K.).
Tamin' ny taona 1527, nanomboka nampiasa ny abidy latina ny Zezoita pôrtogey hanoratana ny fiteny an-toerana. I Alexandre de Rhodes (1591-1660), Zezoita teraka tao Avignon, no nanatsara ny fomba fandikana an-tsoratra nampiasain' ny misiônera nialoha azy. Ny boky voalohany vita pirinty tamin' ny soratra latina voalohany dia rakibolana vietnamiana-pôrtogey-latina nivoaka tamin' ny taona 1651, ny Dictionarium Annamiticum Lusitanum et Latinum, avy amin' ny diksiônera pôrtogey-vietnamiana nataon' i Gaspar do Amaral sy António Barbosa.
Ilay fandikana an-tsoratr' i Alexandre de Rhodes dia lasa nalaza be ary nahazo ny sata tsipelina ôfisialin' ny fiteny vietnamiana tamin' ny taona 1918 tao amin' ny rafi-pampianarana frantsay ho an' ny tompon-tany mba hahazo na hamoaka mpandika teny haingankaingana kokoa.
Nahamora ny fampianarana ny fiteny vietnamiana ny quốc ngữ, satria mora ianarana kokoa noho ny fanoratana vietnamiana tsotra izay mila ny fahafantarana ny fiteny sinoa. Fanoratana ôfisialin' ny fandraharahana vietnamiana ny quốc ngữ hatramin' ny taona 1954. Notazonin' ny mpanjanatany ho teny ôfisialin' ny fandraharahana ny fiteny sinoa.
Rafitra
[hanova | hanova ny fango]Ny quốc ngữ dia manaraka ny lôjika apetraky ny pinyin: tsy ara-drafipeo ny dikan-tsoratra fa ara-peon-teny. Araka ny rafitry ny fiteny "isolant" tsy malalaka ny toerana azon' ny zanapeo sy ny renifeo ipetrahana; ny singa tsirairay mandrafitra ny vanin-teny: fanombohana, voa, kôda, dia tsy azon' ny feo sasany itoerana.
Abidy latina
[hanova | hanova ny fango]Zatsoratra
[hanova | hanova ny fango]Ny zanatsoratry ny abidy latina (a, e, i, o, u) dia ampiasiana avokoa miaraka amin' ny litera y, litera mitovy fanononana amin' ny i. Mba hahasamihafa ny zanapeo hafa sy ny haabom-peo tsy afaka asehon' ny abidy latina tsotra dia mila mari-tsoratra (tsy misy tamba-tsoratra azo anoratana ny zanapeo afa-tsy ho an' ny zanapeo sosona avy amin' ny fiteny vahiny). Ny mari-tsoratra fototra ampiasiaina ao amin' ilay abidy dia mikasika ny zanatsoratra a, e, o ary u, nampiana ireto mari-tsoratra ireto:
- ny "fohy": eo amin' ny Ă/ă ihany no misy sady maneho ny zanapeo tononin' ny vava misokatra.
- ny tendro satroka eo amin' ny zanapeo Â/â sy Ê/ê ary Ô/ô, maneho ny zanapeo tononin' ny vava somary mihidy (avy amin' ny fiteny pôrtogey io mari-tsoratra io).
- ny tandroka eo amin' i Ơ/ơ sy Ư/ư anehoana ny zanapeo tsy noboriborina (somary misokatra).
Renisoratra
[hanova | hanova ny fango]Mampiasa ny renisoratry ny abidy latina tsotra ny quốc ngữ, izay tsy ahitana ny litera f, j, w ary z (mety hita amin' ny teny vahiny na dia izany aza). Ny fanononana ny digrama qu- dia /kw/, ary tsy azo sarahina ireo digrama ireo. Misy digrama hafa ampiasaina: Ch/ch, Gi/gi, Kh/kh, Nh/nh, Ng/ng, Ph/ph, Th/th ary Tr/tr.
| Litera | Sanda | Toerana ao amin' ny vaninteny | ||
|---|---|---|---|---|
| fanombohana | voa | kôda | ||
| i | /i/ | X | ||
| y | /i/ | X | ||
| ê | /e/ | X | ||
| e | /ɛ/ | X | ||
| ư | /ɯ/ | X | ||
| u | /u/ | X | ||
| Litera | Sanda | Toerana ao amin' ny vaninteny | ||
|---|---|---|---|---|
| fanombohana | voa | kôda | ||
| ô | /o/ | X | ||
| ơ | /ɤ/ | X | ||
| o | /ɔ/ | X | ||
| ă | /a/ | X | ||
| â | /ɐ/ | X | ||
| a | /ɑ/ | X | ||
Laharana ao amin' ny Abidy
[hanova | hanova ny fango]Ahitana grafema 37 ny quốc ngữ (litera 29 ary digrama 8) amin' ny laharana tsotra; ny litera fanampiny ampiasaina ho an' ny teny vahiny dia apetraka any amin' ny faran' ny laharana:
A/a, Ă/ă, Â/â, B/b, C/c, Ch/ch, D/d, Đ/đ, E/e, Ê/ê, G/g, Gi/gi, H/h, I/i, K/k, Kh/kh, L/l, M/m, N/n, Ng/ng, Nh/nh, O/o, Ô/ô, Ơ/ơ, P/p, Ph/ph, Q/q, R/r, S/s, T/t, Th/th, Tr/tr, U/u, Ư/ư, V/v, X/x, Y/y, [F/f], [J/j], [W/w], [Z/z]
Maritsoratra ho an' ny haabom-peo
[hanova | hanova ny fango]Ny fiteny vietnamiana tsotra dia manana haabom-peo enina, izay soratana amin' ny alalan' ny mari-tsoratra dimy ao amin' ny dikan-tsoratra (ny haabom-peo lemaka dia tsy misy mari-tsoratra). Ny tendro miraika havia, ny faraingo ambony, ny tilda, ny tendro miraika havanana ary ny teboka ambany. Manampy ny feo roa ambin' ny folo izy mba ahafahana manoratra zanapeo (manan-kaabom-peo na tsia) 72.
| Haabom-peo | Ohatra | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| Sokajy | Fiovaovana | Diakritika | Haabom-peo viet. | Teny viet. | Dika |
| avo | miakatra | tendro miraika havanana | sắc | có | manana, misy |
| miak. misy fijanonana | tilde | ngã | mỹ | amerikana | |
| antonontonony | miborera | (tsy misy) | ngang | gai | tsilo |
| milatsaka-miakatra | faraingo ambony | hỏi | hưởng | mankasitraka | |
| ambany | miborera | tendro miraika havia | huyền | trà | dite |
| mihidina misy fijanonana | teboka ambany | nặng | lại | tonga, avy | |
Tsipelina
[hanova | hanova ny fango]Hita ao amin' ny tsipelin' ny quốc ngữ ny akon' ny fiteny rômana, indrindra ny fiteny pôrtogey:
- ny [k] dia soratana k rehefa mialoha ny litera e, ê na i; c raha tsy izany. Qu no anoratana ny renifeo boriborina [kw];
- ny [ɣ] dia soratana gh ho an' ny zanapeo e, ê na i; g raha tsy izany.
- toraka izany koa ny fanoratana ny [ŋ] miaraka amin' ny ng na ngh;
- soratana sahala amin' ny fiteny pôrtogey ny [ɲ] : nh.
Mora hita ny akon' ny fiteny pôrtogey ao amin' ny tsipelin-teny:
- nh ho an' ny [ɲ] (ñ no ampiasaina amin' ny tsipelin-teny hispanika);
- ny fampiasana ny tilda eo amin' ny zanapeo (fa tsy manoro ny fanakentsonam-peo) dia tsy fanao rehefa mampiasa ny tsipelin-teny hispanika;
- ny fampiasana ny x sy s ho an' ny renifeo [s] sy [ʃ] (any Atsimo), araka ny Nguyễn Ðình-Hoà (lahatsoratra "Vietnamese" amin' ny fizarana 59, "Adaptations of the Roman Alphabet", avy amin' ny The World's Writing Systems nosoratan' i Peter Daniels sy William Bright) dia avy amin' ny [s̻] ([s] mitovitovy amin' ny [ʃ]) sy ny [s] taloha, nosoratan' ny misiônera araka ny fomba pôrtogey x sy s). Ny fivoarana ara-drafipeo dia nampifamadika ny fanononana ny renifeo.
- ny fampiasana ny tendro satroka, rehefa manoro ny zanapeo somary mihidy. Amin' ny fiteny pôrtogey dia mila fantarina fa â = ['ɐ] sy ê ['e] ary ô ['o], quốc ngữ; tsy mampiasa tendro satroka ny dikan-tsoratra hispanika.
Fampisehoana infôrmatika
[hanova | hanova ny fango]Ny hasarotan' ny quốc ngữ mahakasika ny fanehoana amin' ny infôrmatika dia avy amin' ny isan' ny fahasamihafana ara-drafipeo aseho: renifeo 29 (na 33 miaraka amin' ny renifeo latina tsy nampidirina) ary zanapeo fônôlôjika 72 manome litera 101 na 105 samihafa, miakatra 202 na 210 io isa io raha isaina miaraka amin' ny lohasoratra.
Rehefa ny soratra ASCII ihany no ananana amin' ny fanoratana ny fiteny vietnamiana, dia ampiasaina ny fitsipika napetraky ny Vietnamese Quoted Readable na VIQR, miaraka amin' ny hasarotana mahakasika ny fanakaodiana sy ny zavatra mety hafangaro raha tsy amin' ny fiteny vietnamiana ihany ilay lahatsoratra miaraka amin' ny fijanonan-tsoratra fotony.
Betsaka ny vahaolana hita mba hanala izay hasarotana izany, fa ny mora indrindra dia tsy manakaody ny diakritikan-kaabom-peo ao amin' ilay litera tokana fa anaty litera manokana misaraka amin' ilay litera, mba hampidina ny isan' ny zanapeo voakaody ho roa ambin' ny folo.
Ankehitriny, manolo ny pejin-kaody manokana ho an' ny fiteny iray manokana ny fanakaodiana Unicode.
Jereo koa
[hanova | hanova ny fango]Rohy ivelany
[hanova | hanova ny fango]- Tarehin-tsoratra vietnamiana.
- VietPad, Mpanamboatra Unicode ho an' ny fiteny vietnamiana ho an' izay rafitra afaka mandefa milina virtoaly Java.
- VietOCR